Archiefvormer

De maatregelen die koning Willem I genomen heeft op het vlak van onderwijs waren van het grootste belang. Wellicht zijn de meningen over de uitvoering van zijn onderwijsbeleid verdeeld, maar de koning wordt algemeen geprezen omdat hij een eind maakte aan de sombere toestand van het onderwijs in België rond 1814.

Talrijke misbruiken vereisten dringende hervormingen. Het hoger onderwijs bestond enkel uit de School van Rechten en de Faculteit Wetenschappen en Letteren van Brussel; ondanks hun beperkte programma bleken deze scholen toch levenskrachtig. Het middelbaar onderwijs gegeven in de lycea was van een laag niveau; het personeel bestond uit mensen met ongelijke en vooral weinig kwaliteiten; de reglementen en methoden waren onaangepast en de administratieve rompslomp verlamde de werking. Op het vlak van het lager onderwijs namen noch de centrale noch de gemeentelijke overheid initiatief. (1)
De regering bracht, onder de krachtige leiding van minister Falck (1776-1843), verandering in deze situatie door het koninklijk besluit van 25 september 1816 (oprichting van drie Belgische universiteiten, met name in Gent, Luik en Leuven), (2)en door de reorganisatie van het middelbaar onderwijs; een tweede besluit, afgekondigd in 1817, bekrachtigde deze beslissingen. Dit zijn, in grote lijnen, de essentiële punten van het universitaire stelsel van toen: (3)
De onderwijsvakken waren de volgende:

1. Faculteit rechten

Instituten; Pandecten; Natuurrecht; Publiekrecht (met inbegrip van het kerkelijke recht); Burgerlijk recht; Strafrecht; Canoniek recht (les tijdelijk uitgesteld); Rechtspraktijk; Politieke geschiedenis van Europa; Statistiek; Diplomatiek.

2. Faculteit geneeskunde

Anatomie; Fysiologie; Pathologie; Therapie; Farmacie; Chirurgie; Bevallingen; Diététrique; Forensische geneeskunde

3. Faculteit wetenschap

Elementaire wiskunde; Hogere wiskunde; Toegepaste wiskunde; Experimentele natuurkunde; Astrofysica; Wiskundige astronomie; Scheikunde; Botanische studies; Zoölogie; Mineralogie; Plattelandseconomie; Metallurgie (uitsluitend aan de Universiteit van Luik);

4. Faculteit wijsbegeerte

Logica - Metafysica; Geschiedenis van de wijsbegeerte; Zedenleer; Latijnse literatuur; Romeinse oudheidkunde; Griekse literatuur; Griekse oudheidkunde; Hebreeuwse Literatuur; Arabische, Syrische en Chaldeeuwse literatuur; Joodse oudheidkunde; Algemene geschiedenis; Geschiedenis van België; Nederlandse literatuur en eloquentia; Franse literatuur en eloquentia (uitsluitend te Luik).

Alle professoren, uitgezonderd die van Franse en Nederlandse literatuur, rechtspraktijk en economische wetenschappen, moesten hun lessen in het Latijn geven. De universiteiten werden beheerd door een college van curatoren, waarvan de vijf leden gekozen werden tussen de notabelen, ten minste voor drie vijfden in de provincie waar de universiteit gevestigd was, de twee anderen in de naburige provincies. Dit college was belast met het algemeen bestuur van de universiteit zonder daarom toezicht te houden op het onderwijs als dusdanig; het werd in 1835 vervangen door de beheerders-inspecteurs, waarvan de functies tot op heden niet afgeschaft werden. Het academisch corps bestond uit de rector magnificus en de gewone hoogleraren verenigd onder zijn voorzitterschap. Deze vergadering, Academische Senaat genaamd, behandelde de belangrijkste aangelegenheden m.b.t. de schooldiscipline. Het rectorale ambt 'verhuisde' jaarlijks op 1 oktober naar een andere faculteit. De Senaat stelde dan een keuze van twee professoren van elke faculteit aan de koning voor. De faculteiten hielden jaarlijks vergaderingen, voorgezeten door een van hun professoren, die optrad als deken.

2. De universiteit van Leuven (1817-1835)

De universiteit van Leuven werd geopend op 6 oktober 1817 door de commissaris-generaal van het openbaar onderwijs, de kunsten en de wetenschappen, in aanwezigheid van de academische, burgerlijke en militaire gezagsdragers van de stad.
Het college van curatoren bestond, sinds de stichting van de Universiteit (1817) tot in het jaar 1834, uit volgende leden (onvolledig):

Burggraaf de Spoelbergh-d'Eynhouts
Ridder van Hulthem
Commandant de Nieuport
Baron de Feltz
d'Onyn de Chastres, burgemeester van Leuven
J.-B. Roelants, secretaris van de Universiteit

In 1835, telde het College nog maar drie leden: burggraaf de Spoelbergh, de burgemeester van Bockel en de secretaris Arnould.

De Universiteit kende achtereenvolgens de volgende rectoren:

Fr. Harbaur (1817-1818, 1818-1819)
J.-F. Sentelet (1819-1820)
H. de Coster (1820-1821)
G. Bekker (1821-1822)
F. Birnbaum (1822-1823)
F. Goebel (1823-1824)
F. Birnbaum (1824-1825)
Fr. Dumbeck (1825-1826)
J. Baud (1826-1827, 1827-1828)
F. Adelmann (1828-1829, 1829-1830)
V. Jacmart (1830-1831, 1831-1832)
H. de Coster (1832-1833
F. de Reiffenberg (1833-1834)
J. Baud (1834-1835)

Hier volgen, per faculteit, de namen van de professoren en lectoren met aanduiding (indien bekend) van hun datum van benoeming en vertrek:

A. Faculteit rechten

F. Birnbaum (1817-1830)
H. de Coster (1817-1835)
J.-Ph. De Bruyn (1817-1826)
Jacquelart (1817-1820)
A. Molitor (1825- ...) (4) A. Holtius (1825- ....)
R. Winsinger (1827-1830)
Ad. Roussel (1830-1835)
L.-B. de Bruyn (1830-1835)
L. Warnkoenig (1827-1830) (5)
B. Faculteit geneeskunde

F. Harbaur (1817-1824)
G. van Gobbelschroy (1817-1827)
J. van der Taelen (1817-1819)
C. Jacmart (1817-1835)
J. Baud (1818-1835) (6) J. Zinkgraeff (1819-1823)
A. van Solingen (1822-1830)
J. le Roy (1826-1835)
P. Craninx (1834-1835) (7) Lanthier, lector (....-1835)

C. Faculteit wetenschappen

J. Sentelet (1817-1825)
J.-B. van Mons (1817-1835) (8) J. Goebel (1817-....)
F. Adelmann (1818-....)
M. Gloesener (1825-1830) (9) M. Pagani (1825-1831) (10) Hensmans (...-1835)
Hubert (...-1835)

D. Faculteit letteren en wijsbegeerte

G. Bekker (1817-1835)
J. Dumbeck (1817-....)
J.-B. Liebaert (1817-1823)
A. Braeke (1817?-....)
V. Heuschling (1817-1819?) (11) V. van den Broecke-Hoekstra (1817-1821)
L. de Haut (1830-1835) (12) L. Visscher (1827-1830)
F. de Greuve (1827-1830)
J. Janssens (1827-1830)
Fr. de Reiffenberg (1822-1835) (13) J. Jacotot, lector (1817-1822) (14) G. Meyer (1821-1830)
Fr.-Jos. Mone (1827-1830) (15) P. Schmitz, lector (1827-1830)
M. Muller (1828-1830)
E. Tandel, lector (1827-1835) (16)
Secretarissen-inspecteurs van de Universiteit waren J.-B. Roelants, van 1817 tot 1830, en Fr. Arnould van 1831 tot december 1835; als bibliothecarissen, G. Bekker, professor aan de faculteit wijsbegeerte, van 1819 tot 1823, baron Fr. de Reiffenberg van 1823 tot 1826, Ch. Bernhardi van 1826 tot 1830, en P. Namur van 1830 tot 1835.

De Hollandse regering moest bij de stichting van de Belgische universiteiten beroep doen op een groot aantal buitenlanders om de kaders van het academisch onderwijs op te vullen. Het niveau en de kwaliteit van de hoge studies van toen valt moeilijk te beoordelen; de tijdsgeest lijkt weinig daadkrachtig, en vertoonde weinig zin voor doortastende initiatieven. De Universiteit van Leuven telde in haar docentencorps nochtans namen die succesvol waren in de wetenschap. (17)We vermelden de volgende professoren: in de faculteit wijsbegeerte: G. Bekker (1792-1837), filoloog, inspireerde zijn beste leerlingen, namelijk Baguet en Roulez, tot gedrukte doctorale proefschriften op het domein van de klassieke oudheid; baron Fr. de Reiffenberg (1795-1850) verwierf bekendheid door zijn studies in zowel de wijsbegeerte, de letteren als de geschiedenis; Fr. Mone (1796-1871), later algemeen archivaris van het koninkrijk Baden, stichtte in 1850 het bekende tijdschrift: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins; zijn werk, gewijd aan de middeleeuwse hymnologie (studie van kerkmuziek), wordt nog altijd gewaardeerd; de naam van Tandel (1804-1850) (18) is verbonden aan de filosofische discussies van het midden van de 19de eeuw. Voor de faculteit rechten, moet A. Molitor (1807-1849) genoemd worden, maar vooral L. Warnkoenig (1794-1866), wiens Flandrische Staats und Rechtsgeschichte het eerste wetenschappelijke onderzoek betreffende de instellingen van Vlaanderen vormde. De faculteit wetenschappen telde verdienstelijke wetenschappers zoals J.-B. van Mons (1765-1842), chemicus en botanicus, M. Pagani (1796-1855), (19)wiskundige van Italiaanse afkomst, M. Gloesener (1794-1876), fysicus, later professor aan de Universiteit van Luik. Voor de faculteit geneeskunde moeten minstens twee vooraanstaande artsen gesignaleerd worden: J. Baud (1776-1852), (20)van Italiaanse afkomst, en professor P. Craninx (1805-1890).
De bibliothecaris van de universiteit was P. Namur, auteur van hoogwaardige bibliografische werken.

Vanaf 1834 kwam het bestaan van de Rijksuniversiteit van Leuven in gevaar. Een deel van de publieke opinie begon de overheid te wantrouwen in onderwijsaangelegenheden, en drong aan om gebruik te maken van de vrijheid die de grondwet op dat domein gelaten had. De onenigheid binnen de overheid over de organisatie van het hoger onderwijs bevorderde deze trend alleen maar. Een ministeriële commissie had in 1831 de stichting van een enkele universiteit voorgesteld, waarvan de faculteiten verspreid zouden zijn over de steden Brussel, Gent, Luik en Leuven; dit - op het eerste gezicht nogal vreemde - project kende weinig succes; op 18 november 1833 werd een nieuwe Commissie opgericht, belast met het voorbereiden van een nieuwe organieke wet op het onderwijs. (21)
Ondertussen stichtte het Belgische episcopaat een katholieke universiteit te Mechelen op 4 november 1834; (22)zestien dagen later werd, op aandringen van de liberale partij, een vrije universiteit gesticht te Brussel.
De regering was voorstander van het plan om een enkele universiteit te vestigen in Leuven. In de maand augustus 1835 hadden er hierover verhitte parlementaire debatten plaats. Minister Ch. Rogier was een sterk voorstander van het regeringsstandpunt en vatte zijn ideeën als volgt samen: "Puisque la politique se trouve forcément introduite dans le débat, nous demanderons si, en bonne politique, dans l'intérêt de la nationalité belge, il ne serait pas préférable d'avoir une seule Université centrale, une Université belge, que d'en avoir deux, l'une wallonne, et l'autre flamande. En effet, n'est-il pas préférable de réunir en un seul les divers membres d'un pays, que d'en maintenir et d'en perpétuer la division? Un corps politique ne devient nation qu'autant qu'il a une âme nationale, et puisque nous devons le reconnaître, cette âme nationale nous manque encore". (23)De kamer verwierp op 11 augustus 1835, met zevenendertig stemmen tegen tweeëndertig (twee onthoudingen), het voorstel van Ch. Rogier tot wijziging van het eerste artikel van de wet op het openbaar onderwijs, dat luidde: "Il y aura pour toute la Belgique une seule Université aux frais de l'État; elle sera établie à Louvain".Uiteindelijk werd de wet goedgekeurd op 27 september 1835. De verwerping van dit amendement en de stichting van een katholieke universiteit te Mechelen betekenden de genadeslag voor de Rijksuniversiteit van Leuven. De leden van het academisch personeel waren er zich sinds lang van bewust dat de dagen van hun instelling geteld waren.
Nochtans was er geen gebrek geweest aan initiatieven om de instelling te redden. Op 16 augustus 1834 en op 23 februari 1835 (dus voor en na de stichting van de katholieke universiteit te Mechelen) bracht de academische overheid een publicatie uit getiteld Mémoire sur le projet de loi relatif à l'instruction publique adressé aux membres du pouvoir législatif par le Sénat académique de l'Université de Louvain, précédé de celui que le Collège des curateurs de la même Université a présenté au roi le 16 août 1834. Dit memorandum, gedrukt op duizenden exemplaren, had een grote impact, maar kon de publieke opinie niet meer doen kantelen. Op 17 maart 1835 schreef de aartsbisschop van Mechelen, Mgr. E. Sterckx, aan de rector magnificus van Leuven: "Il ne m'appartient pas de décider la question de savoir combien d'Universités de l'État il convient d'établir, et s'il est nécessaire d'en établir; mais je suis persuadé que toute université, collège ou athénée, où la religion ne sera pas la base de l'enseignement, ne pourra prospérer ou être vraiment utile au pays. Je partage entièrement l'opinion que Mons. Le Cte de Maistre a énoncée dans son Essai sur le principe générateur des institutions politiques". (24)
Een laatste poging werd ondernomen tijdens de zomer van 1835. De academische raad in haar zitting van 12 augustus "voulant, autant qu'il le peut, détourner le coup (le rejet de l'amendement Rogier), dont notre Université est menacée, charge son secrétaire d'écrire à M. Roussel, (25)qui se trouve à Bruxelles, pour le prier d'adresser de suite la partie imprimée de nos observations sur l'enseignement supérieur à tous les députés absents, qu'il sait être favorables à la cause que nous défendons et de les engager à se rendre à leur poste à l'époque du vote définitif de la loi". (26)De strijd was verloren; de academische raad hield zijn laatste vergadering op 14 augustus 1835. De Rijksuniversiteit werd afgeschaft door de wet van 27 september 1835. Op dinsdag 1 december van dezelfde jaar opende de Katholieke Universiteit haar deuren te Leuven, waarmee aangeknoopt werd bij de eeuwenoude traditie van het Studium generale, in 1425 gesticht door hertog Jan IV en paus Martinus V.

3. Het Filosofisch College (1825-1830)

Koning Willem vond dat zijn onderwijsplan van 1816 niet afgewerkt was zolang zijn plannen om alle scholen onder toezicht van de Staat te plaatsen en om toezicht uit te oefenen op het onderwijs van de wijsbegeerte, niet waren uitgevoerd. Deze ideeën waren niet nieuw; al onder Jozef II hadden ze geleid tot scherpe meningsverschillen tussen de Oostenrijkse regering en de kerkelijke gezagdragers.
Het koninklijk besluit van 14 juni 1825 stichtte te Leuven voor de Zuidelijke provincies van het koninkrijk der Nederlanden "un établissement d'instruction préparatoire pour les jeunes catholiques romains qui se destinent à la carrière ecclésiastique. Cet établissement, sous la dénomination de Collège philosophique, sera établi dans un local convenable fourni par la ville, à défaut de bâtiment disponible appartenant à l'État; les élèves y seront reçus avec permission de porter l'habit ecclésiastique, après avoir été inscrits préalablement comme étudiants dans la faculté des lettres...".
Korte tijd daarna volgde de sluiting van de kleinseminaries en van de colleges. Het Filosofisch College, ondergebracht in de lokalen van het voormalig Pauscollege, opende op 1 oktober 1825 zijn deuren. De stichting van het nieuwe seminarie werd gezien als het werk, van de referendaris van Ghert, die al in 1817 door de regering belast werd met het werven (in Duitsland) van docenten voor de Belgische universiteiten, en van baron Goubeau (1757-1836), algemeen directeur van de katholieke eredienst. De tegenstand van het episcopaat en de publieke opinie is bekend; het Filosofisch College werd genoodzaakt om de deuren te sluiten na amper vijf jaar te hebben bestaan. (27) Het personeel van het college bestond uit professoren, regenten, subregenten, opzichters en studiemeesters. Hier volgt de tabel van samenstelling:

A. Professoren:

Fr. Seber, priester, voorheen professor aan de universiteit van Bonn (logica, metafysica en zedenleer) (1825-augustus 1827).
F. De Greuve, pastoor te Nieuwendam (canoniek recht en kerkelijke geschiedenis) (1825-1830).
R. Winsinger, rechter in de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen (1825-1830).
J. Janssens, dienstdoend priester te Engis bij Luik (professor wijsbegeerte) (oktober 1827-1830).
De Kessel, van Dave, in de provincie van Namen (oktober 1827-1830).

B. Regent

Michaëlis, priester, directeur te Ath (1825-1830).

C. Subregenten

A. Lamesch, dienstdoend priester te Lintgen (Groothertogdom Luxemburg) (1825-1830).
J. Kintzelé, vicaris te Meimerskirch (Groothertogdom Luxemburg)(1825-...)
R. Tiron, priester te Brussel (1825-1830?).
B. Jansen, uit Leiden (Oktober 1827-1830).
Eysschen, van het Groothertogdom Luxemburg (1827-1830).

D. Lector

Em. Tandel, van Luxemburg, lector Duitse taal (1826-1830).

Behalve de drie professoren verbonden aan het college, waren er andere leden van de universiteit die er een reeks belangrijke vakken aan de toekomstige geestelijken onderwezen; zo werden er voor de eerste jaar (1825-1826) lessen gegeven door de professoren Bekker, Meyer, Goebel, Sentelet, Dumbeck, Gloesener, enz.. (28) Er dient opgemerkt te worden dat het bij talrijke studenten, een gewoonte was geworden om universitaire cursussen te volgen en om academische graden te behalen. Sommige leden van het college zagen dit met lede ogen aan, zoals o.a. blijkt uit de brief van de professoren Visscher, Janssens, de Greuve en Winsinger van 19 februari 1829: "Dat gesticht (Collegium Philosophicum) toch heeft de wetenschappelijke opvoeding van aanstaande geestelijken tot bijzonder doel; toen nu de groote MEERDERHEID der oude studenten zich deed inschrijven ter bekoming van academische graden kreeg het al den schijn als of het Gouvernement van het eerste plan reeds had afgezien en wij moesten dus een maatregel nemen waar uit het tegendeel bleek, en waarbij de kwekelingen tevens herinnerd werden aan de belangrijkheid van die studien, welke door de hoogleeraren van collegium bestuurd worden en MEER DAN ANDERE IN VERBAND STAAN MET HET GEESTELIJK ONDERRIGT WAARTOE ZIJ ZICH MOETEN VOORBEREIDEN. (29) Het algemeen beheer werd toevertrouwd aan een commissie van vijf leden: d'Onyn de Chastre, burgemeester van Leuven, als voorzitter, baron le Bailly de Tilleghem, professor Winsinger, regent Michaëlis en de inspecteur-secretaris van de universiteit, J.-B. Roelants, die als secretaris optrad.
Sinds 1828 vergaderde de Commissie minstens maandelijks onder het vicevoorzitterschap van baron de Bailly; ze zorgde voor de naleving van het administratief reglement en voor het financieel beheer van het college. (30) Het personeel van het Filosofisch College, belast met het dagelijks beheer, bestond uit de regent Michaëlis, subregenten en een econoom. De regent had als taken "l'économie intérieure de l'établissement, la surveillance sur la discipline, l'ordre, l'assiduité aux études et l'enseignement de la doctrine chrétienne". (31) Hier volgt een overzicht van de ingeschreven en getelde studenten volgens een synoptische tabel uit 1835: (32) Jaren: 1825-1826 ; Ingeschreven: 193 ; Geteld: 0
Jaren: 1826-1827 ; Ingeschreven: 95 ; Geteld: 154
Jaren: 1827-1828 ; Ingeschreven: 130 ; Geteld: 154
Jaren: 1828-1829 ; Ingeschreven: 91 ; Geteld: 177
Jaren: 1829-1830 ; Ingeschreven: 30 ; Geteld: 151

We kunnen niet zeggen of die gegevens absoluut correct zijn; maar op basis van de inschrijvingsregisters of -lijsten, kan men vaststellen dat er in 1825-1826 265 studenten ingeschreven waren, waarvan er 38 Leuven verlieten of zich lieten inschrijven in de faculteiten van de Universiteit. De 227 studenten die bleven, kunnen als volgt onderverdeeld worden per provincie:

Provincies : Aantal studenten

Groothertogdom Luxemburg : 98
Brabant : 43
Henegouwen : 24
Luik : 10
Namen : 12
Antwerpen : 11
Limburg : 11
Oost-Vlaanderen : 5
West-Vlaanderen : 5
Utrecht : 2
Gelre : 2
Overijssel : 1
Noord- en Zuid-Holland : 3
Totaal : 227

Het programma werd gespreid over twee studiejaren:

1ste jaar

Griekse taal
Hebreeuwse taal
Duitse taal
Algemene geschiedenis
Kerkelijke geschiedenis
Geschiedenis van de Nederlanden
Psychologie en logica
Fysica
Natuurwetenschappen

2de jaar

Metafysica
Zedenleer
Geschiedenis van de wijsbegeerte
Welsprekendheid en Nederlandse literatuur
Hebreeuwse taal
Duitse literatuur
Hebreeuwse oudheden
Canoniek recht
Kerkelijke geschiedenis
Overzicht van de natuurwetenschappen

Het gebeurde regelmatig dat uitstekende studenten na het eind van hun studies lessen gingen volgen aan Duitse universiteiten om er hun theologische opleiding te voltooien. Deze praktijk bestond al bij de aanvang van het schooljaar 1828-1829; op 29 oktober 1828 vertrokken 28 studenten van het eerste jaar en twaalf van het tweede naar Bonn, onder de begeleiding van de subregent Eysschen; van die 40 studenten waren er 33 afkomstig uit de huidige provincie en het Groothertogdom Luxemburg. (33) Ondanks de openlijke steun van de regering, kende het Filosofisch College een moeilijk en kortstondig bestaan. De inspanning van koning Willem om het onderwijs van de jonge geestelijken te onderwerpen aan de invloed van de Staat stuitte op de weerstand in de Zuidelijke provincies van een aanzienlijk deel van de katholieke publieke opinie, die vorm kreeg in vaak bittere en anonieme polemieken; er kwam pas rust na het besluit van 2 oktober 1829, dat de opening van diocesane seminaries toeliet. Het betekende de doodsteek voor het college van Leuven dat, optioneel geworden, niet meer kon rekenen op een substantiële en regelmatige recrutering. Het college werd officieel bij koninklijk besluit afgeschaft op 9 januari 1830, (34)hoewel er les werd gegeven tot de maand juni van dat jaar. (35) Na deze datum was er geen sprake meer van een Filosofisch College te Leuven.