Name: Sint-Michiel en Sint-Pieterkerk te Antwerpen
Period: 1884-2011
Archive repository: State archives in Antwerp
Heading : Parishes, church councils and Holy Spirit Tables
Authors: Bart Willems
Year of publication: 2024
Code of the inventory: T17/002.19
Sint-Michiel en Sint-Pieterparochie te Antwerpen
In de tweede helft van de 19e eeuw werden de Spaanse vestingen en het Zuidkasteel in Antwerpen gesloopt. In de plaats ervan verrees een geheel nieuwe wijk: 'het Zuid'. Het was de Société Anonyme du Sud d'Anvers (SASA) die instond voor de ontwikkeling van de nieuw vrijgekomen gronden. Om de verkoop van de gronden te stimuleren werd de oprichting van een nieuwe parochie in het vooruitzicht gesteld. Hiervoor werd door de SASA een terrein van circa 4000 m², gelegen aan de toenmalige Zuiderlei (nu Amerikalei) ter beschikking gesteld aan het bisdom. De voorwaarde was dat er op een termijn van twintig jaar een 'schoone en ruime' kerk werd gebouwd. Op 21 juli 1883 werd de schenkingsakte getekend tussen de SASA en de latere pastoor E.H. Hendrik Kintsschots.
Een koninklijk besluit van 9 maart 1886 bepaalde de gebiedsomschrijving van de nieuwe parochie. De Sint-Michiel en Sint-Pieterparochie in Antwerpen lag binnen de as van de Tol- en Karel Rogierstraat, de Volksplaats (nu Leopold de Waelplaats), de as van de Verschansingstraat, de Gillisplaats, de toenmalige brug van Steendok, de Waalse Kaai, de Visserskaai, de Statiekaai (nu Gerlache- en Ledeganckkaai), de Hobokenvest tot aan de Nieuwe Boomse poort (nu de verkeerswisselaar van de Ring) en tenslotte de as van de Balans-, Broedermin-, Lange Batterij-, Paleis- en Anselmostraat.
Een eerste voorlopige kerk, ontworpen door de architect Jan-Lodewijk Baeckelmans, werd in 1884 ingewijd. Voor het patronaat van de nieuwe parochie werden Sint-Michiel en Sint-Pieter gekozen. De financiële middelen om de kerk te bouwen waren aanvankelijk ontoereikend, waardoor aanvullende subsidies van de provinciale en nationale overheden noodzakelijk waren. Het liberale stadsbestuur was aanvankelijk niet geneigd om bijkomende gelden vrij te maken voor dit nieuwe 'papenkasteel', omdat ze vond dat de stad met de schenking van de gronden en de bouw van de voorlopige kerk haar deel reeds had gedaan. Door een schenking van Martin Kintsschots, de broer van de eerste pastoor, werden alsnog voldoende gelden verzameld om het ontwerp van architect Frans Van Dijk te realiseren.
De kerk in basiliekvorm werd in 1897 ingewijd. Ze was voorzien van een centrale koepel en opgetrokken in bak- en kalksteen. De architect inspireerde zich voor zijn ontwerp onder meer op de Sacré Coeur in Parijs. Binnen in de kerk vallen de zuilen op van de triomfboog in groen porfier en de rode zuilen uit Zweeds graniet in het schip. De Brusselse aannemer F. Masson voerde de werken voor de kerk en de aanpalende pastorij uit.
Al snel telde de parochie een bruisend verenigingsleven. Niet alleen op religieus vlak. De parochie was ook het brandpunt van een rijk sociaal en cultureel leven in de wijk. Zo werd sinds 1900 onderlinge hulp georganiseerd via het Genootschap der Dames van Sint-Vincentius a Paulo. Aanvankelijk gebeurde dat samen met de parochies van Sint-Joris en Sint-Walburgis, maar in 1917 waren er dusdanig veel noodlijdende parochianen dat vanaf dan een zelfstandige afdeling werd opgericht. Werklozen, bejaarden met een karig pensioen, weduwen met kleine kinderen en armen kregen voedingswaren en kleding of werden geholpen met hun huisvesting. De wekelijkse uitdelingen op de Amerikalei werden tot 1969 druk bezocht. Met de naamsverandering in 'Wederzijds Hulpbetoon' lag vanaf 1970 de focus op hulp aan verslaafden, eenzamen, verwaarloosden, gedetineerden en andere hulpbehoevenden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog groeiden ook de eerste initiatieven voor kinderwelzijn in de parochie, waaruit in 1927 'Moeder en Kinderzorg' werd opgericht als onderdeel van de Katholieke Arbeiders Vrouwen (KAV).
Reeds in 1909 was een Vrouwengilde actief in de parochie. De gilde had onder meer een ziekenfonds en een spaar- en pensioenkas. Maandelijks vonden vergaderingen plaats met een cultureel en religieus programma. Maar er waren ook activiteiten die louter gericht waren op convivialiteit, zoals de viering van kerstmis en nieuwjaar, koffie- of knutselmiddagen, carnavalsfeesten voor de kinderen, etc. Zo stond ook elk jaar een reis op het programma. Vanaf 1977 werd een Jonge KAV-werking ingericht, met een programma dat specifiek gericht was op vrouwen tussen 20 en 35 jaar.
Mannen konden vanaf 1919 in de Werkmanskring Sint-Michiel terecht. Ze hielden hun vergaderingen in lokaal 'De Grot' in de Montignystraat. In 1920 werd een zieken- en een pensioenkas ingericht onder de naam 'Het Zuid denkt vooruit'. In 1923 werd 'De Grot' aangekocht door de Antwerpse Volksspaarkas. Voor het dagelijks beheer werd daarom de Samenwerkende Maatschappij Sint-Michiel in het leven geroepen. In 1925 werd begonnen met een grondige verbouwing van 'De Grot' tot drankgelegenheid en feestzaal.
Van bij de oprichting van de Werkmanskring werd toneel gespeeld, maar vanaf 1923 gebeurde dit door de parochiale toneelvereniging Caritate. De doelstelling van het toneelgezelschap was om toneel en voordrachtkunst in het Nederlands te promoten. In 1936 behaalde Caritate de eerste prijs in het tornooi van het Verbond der Werkmanskringen. Het gezelschap speelde niet alleen in de parochie, maar ook in andere Antwerpse parochies en zelfs buiten de stad. Vanaf het einde van de jaren 1950 was de toneelgroep over haar hoogtepunt heen omdat de zaal nu vaker gebruikt werd als cinema en er door de opkomst van de televisie sowieso minder belangstelling was.
De uitbating van de zaal kwam in 1946 in handen van de Samenwerkende Maatschappij Monty. In 1959 werd een aanpalend pand gekocht en werd de Monty verbouwd door architect Renaat Verbruggen. In de jaren 1960 liep ook het aantal bioscoopbezoekers achteruit waardoor in 1973 de exploitatie van de bioscoop werd stopgezet en de zaal verhuurd werd aan een zelfstandige bioscoopuitbater.
Op cultureel vlak speelde de parochiale bibliotheek in de wijk een belangrijke rol. De vrije openbare bibliotheek Sint-Michiel werd in 1922 opgericht na een fusie van de boekencollecties van het Jongerenpatronaat en de Vrouwengilde. Onderpastoor E.H. Joris Baers richtte in de Cuylitsstraat 27 in Antwerpen het Algemeen Secretariaat voor Katholieke Boekerijen (ASKB) in. Het ASKB organiseerde er tot 1962 lessen voor kandidaat-bibliothecarissen. Het openkast-systeem dat sinds de jaren 1920 in voege was, bleek op dat moment een belangrijke innovatie in het bibliotheekbeheer te zijn. Na de Tweede Wereldoorlog groeide de bibliotheek uit tot een van de grootste vrije openbare bibliotheken in België. De bibliotheek Sint-Michiel bleef tot 1977 in handen van het ASKB, maar in 1978 werd ze overgedragen aan de parochie en werd ze beheerd door de vzw Vrij Openbaar Bibliotheekwerk Antwerpen-Zuid. Later werd de bibliotheek overgedragen aan de stad Antwerpen.
Reeds van bij de oprichting van de parochie werd veel belang gehecht aan een jeugdwerking. Zo werd in 1905 de 'Jongelingskring Sint-Michiel' opgericht, als plaatselijke afdeling van het Patronaat. Hetzelfde gebeurde twaalf jaar later voor meisjes. In 1937 werden de patronaten omgedoopt tot Chirojeugd. In 1981 werd het 75-jarig bestaan gevierd, al was de meisjes-Chiro toen reeds opgeheven. Als alternatief werd vanaf 1981 een Speelclub ingericht voor kinderen tussen 6 en 10 jaar die maandelijks op een spelnamiddag samen kwamen.
De parochie ondersteunde ook het sportverenigingsleven met onder meer een biljart-, een tafeltennis- en voetbalclub. Wanneer de voetbalclub KFC Michiel vanaf 1975 in Emblem ging voetballen en daar haar chalet ging uitbaten, was dit vanzelfsprekend een financiële aderlating voor het verbruik in zaal Monty.
Vanzelfsprekend was ook het religieuze leven in de parochie sterk georganiseerd. In 1910 werd de bond van het Heilig Hart opgericht. De bond kende bij aanvang een sterke groei: van een 40-tal leden bij de start, telde hij er in 1927 reeds 503. Zogenaamde 'ijveraars' wierven nieuwe leden aan. Het feest van het Heilig Hart werd jaarlijks met een processie gevierd.
Na de aanstelling van E.H. Jozef Van Put als pastoor werd in 1969 een presidium van het Marialegioen opgericht. De zogenaamde legionairs van het Marialegioen brachten wekelijks huisbezoeken bij families in de parochie: welkomstbezoeken bij nieuwe parochianen, gelukwensen aan jonge moeders, bezoeken gericht op de schoolkeuze of de eerste communie, deelneming betuigen bij een overlijden, bijwonen van begrafenissen, etc.
Vanaf 1977 was de Akolietenvereniging Sint-Michiel (Akolimi) actief. Zowel meisjes als jongens konden acoliet zijn. Ze stonden de priester bij tijdens de eucharistieviering. Vanaf 1965 was de deelname van leken aan de eucharistieviering via introductie van lectoren bestendigd. De lectoren verzorgden de lezingen en zetten de gezamenlijke gebeden tijdens de eucharistievieringen op zon- en feestdagen in. Met het voornemen om van de missen misvieringen te maken, werd in 1967 een Werkgroep Familievieringen in het leven geroepen.
Miliciens-Actie (Milac) ontstond dan weer vanuit de bekommernis om de jonge dienstplichtigen bij te staan door informatievergaderingen te organiseren omtrent de legerdienst. Het was een confessioneel katholiek dienstbetoon, maar geen ledenbeweging. Via brochures en het organiseren van een 'Week van de soldaat' trachtte Milac de miliciens uit de wijk te informeren.
Er zijn weinig gegevens bekend over de geschiedenis van het archief. Het archief van de parochie Sint-Michiel en Sint-Pieter werd van bij het begin door de kerkfabriek bewaard in de pastorij, Cuylitsstraat 24, 2018 Antwerpen. Omwille van verbouwingswerken nam KADOC. Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving in april 2023 contact met het Rijksarchief om een overbrenging van het archief te realiseren. Joris Colla, medewerker van KADOC en Bart Willems, rijksarchivaris, verrichtten een eerste selectie ter plaatse op basis van de archiefselectielijst 'Archieven van kerkfabrieken en parochies: selectielijst' (versie 2016). Tegelijk met de selectie werd een rudimentaire overdrachtslijst opgesteld en werden de archieven in verhuisdozen gestoken. De overbrenging van het archief naar het Rijksarchief te Antwerpen vond plaats op 24 juli 2023.
Dit archiefbestand bevat naast documenten van de kerkfabriek en pastoraal archief ook heel wat archieven van parochiale verenigingen. Uit de beginperiode zijn de belangrijke reeksen de verslagen van de kerkraad (1873-1973), briefwisseling (vanaf 1886), doop- (1884-1906), huwelijks- (1884-1910) en overlijdensregisters (1886-1906). Uit de tweede helft van de 20e eeuw vallen de omvangrijke reeks misboekjes (1970-2011), de Werkboeken (1980-1993) en notulen van het Marialegioen (1969-1996) te signaleren. Wat het parochiale verenigingsleven betreft, bevat dit archiefbestand veel documenten van de Toneelvereniging Caritate, waaronder een reeks plakboeken (1919-1984). Het bestand bevat ook een grote collectie foto's en dia's.
De documenten zijn in het Nederlands en het Frans opgesteld.
De selectie van het archief gebeurde op basis van de archiefselectielijst 'Archieven van kerkfabrieken en parochies: selectielijst' (versie 2016).
De bestanddelen zijn raadpleegbaar en openbaar na 30 jaar met uitzondering van de parochieregisters, die pas na 100 jaar ter inzage worden gegeven.
Voor de reproductie van archiefstukken gelden de voorwaarden en tarieven van toepassing in het Rijksarchief. Fotograferen zonder flits kan mits toestemming en ondertekening van een overeenkomst betreffende het maken van reproducties voor eigen gebruik. Meer informatie over reproductie van archieven van het Rijksarchief is te vinden in het leeszaalreglement.
KADOC bewaart een digitale kopie van het parochieblad van de parochie Sint-Michiel en Sint-Pieter te Antwerpen. Het Rijksarchief Antwerpen bewaart het archief van het provinciebestuur van Antwerpen (PAA642 Kerken en kapellen, nrs. 828-836), met gegevens over de bouw en herstellingswerken aan de kerk van Sint-Michiel en Sint-Pieter. In het Algemeen Rijksarchief in Brussel is in het archief van de Dienst Erediensten en Vrijzinnigheid. Gebouwen van de Katholieke Eredienst een dossier te vinden over verbouwingswerken aan de Sint-Michiel en Sint-Pieterkerk van Antwerpen (inventarisnummer 201).
Gedenkboek S.S. Michiel & Pieter. Antwerpen 1884-1934, Antwerpen, 1934.
Jubileumboek 1884-1984. S.S. Michiel & Pieter Antwerpen, Antwerpen, 1984.
HOSTIE R., De Sint-Michielskerk te Antwerpen, Antwerpen, VTB, 1971.
MIGOM S., Een "Schoone kerk" voor het Zuid, Antwerpen, 2011.
Bij de overbrenging werd een overbrengingslijst opgemaakt door Joris Colla (KADOC) en Bart Willems (Rijksarchief Antwerpen). Deze lijst diende als basis voor deze inventaris, waarvan de ordening en de beschrijving werden verzorgd door Bart Willems. De archieven werden verpakt door vrijwilliger Thierry Vercauteren.
Hendrik Kintsschots (1883-1910)
Theodoor Janssens (1910-1914)
Jozef De Bie (1914-1937)
Jozef Leemans (1937-1968)
Jozef Van Put (1968-1995)
| 3 | Kopieboek van uitgaande brieven. 1886-1913. | 1 deel | |||||||
| 4 - 5 | Briefwisseling. 1886-1903, 1968-1998. | ||||||||
| 4 | 1886-1903. | 1 pak | |||||||
| 5 | 1968-1998. | 1 pak | |||||||