Geschiedenis
Algemeen
Het bestand vormt een conglomeraat van min of meer verwante archiefvormers. Het bestand kreeg oorspronkelijk de naam "Volksopbeuring (en ondergeschikte besturen) Mechelen" als benaming. Maar deze vlag dekt veel meer lading. De eigenlijke archiefvormers zijn:
1) de afdelingen van Volksopbeuring in het arrondissement Mechelen,
2) Kolenverdeeling voor Vlaanderen, bijkantoor Willebroek,
3) de afdelingen van de Verdeelingsmagazijnen in het arrondissement Mechelen, en
4) het Vlaamsch Propagandabureel voor het arrondissement Mechelen.
De eerste drie archiefvormers zijn nauw met elkaar verbonden. Kolenverdeeling voor Vlaanderen en de Verdeelingsmagazijnen zijn immers zelfstandige afdelingen van de activistische organisatie Volksopbeuring. In oktober 1918 worden de Verdeelingsmagazijnen helemaal zelfstandig ten opzichte van Volksopbeuring. Het Vlaamsch Propagandabureel daarentegen staat institutioneel wel volledig los van deze organisatie. Daarnaast bevat dit conglomeraat nog enkele stukken van verenigingsarchieven: de Vlaamsche Kring voor taal en volk Willebroek, De gewestelijke Groeningherwacht van Willebroek en Omstreken en Waakt Vlaanderen Mechelen. Ten slotte zijn er de vele bewijsstukken uit de gerechtelijke dossiers van leden en sympathisanten van Volksopbeuring, Verdeelingsmagazijnen, Kolenverdeeling, Propagandabureel en andere activistische verenigingen in het arrondissement Mechelen.
Volksopbeuring, arrondissement Mechelen
De oprichting, uitbreiding en het einde van Volksopbeuring (1)
Volksopbeuring, "Vereniging tot stoffelijke en zedelijke volksverheffing" was een caritatieve vereniging die tijdens de Eerste Wereldoorlog actief was. Ze vormde de Vlaamse (activistische) versie van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité. Dit comité werd gesteund en gefinancierd door de Belgische regering, en de leiding was grotendeels in handen van de Waalse en Fransgezinde burgerij. De flaminganten richtten met Volksopbeuring in 1915 een alternatieve organisatie op. De arts August Doussy was de stuwende kracht achter het initiatief. (2) Al vóór de oorlog was hij in Kortrijk met de organisatie gestart. Vanuit Gent, waar Reimond Speleers het boegbeeld was, verspreidde de vereniging zich verder over Vlaanderen. (3) Hippoliet Meert zocht later steun bij de Duitse bezetter. (4) In 1916 werd Volksopbeuring door de Duitse overheid erkend en gesteund. (5) De Duitsers wilden immers maar al te graag de invloed van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité indammen. In de ogen van velen werd Volksopbeuring zo een activistisch propaganda-instrument. (6)
In de meeste steden begon Volksopbeuring met de uitbouw van een afdeling 'Soldatentroost'. Deze afdeling zond hulppakketten en lectuur naar Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland. Daarnaast zette Volksopbeuring in op caritatief werk zoals kinder- en zuigelingenbescherming, volksvoeding en bijstandverlening aan oorlogsweduwen. Ook lieder- en voordrachtavonden, leergangen en kinderuurtjes stonden op het programma. Onder de noemer "Volksontwikkeling" konden deze initiatieven zelfstandig georganiseerd worden, ofwel als plaatselijke afdeling van Volksopbeuring.
Al deze liefdadige initiatieven werden mogelijk gemaakt door financiële steun vanuit Nederland. Het Hollandsch steuncomité zamelde deze steun in en was de stuwende kracht achter de oprichting en werking van de vereniging. Het Hollandsch steuncomité was de vrucht van de samenwerking tussen de Vlaming Leo Meert en de Nederlander Leo Simons, directeur van de Wereldbibliotheek.
In de nazomer van 1917 werd Volksopbeuring omgevormd tot een samenwerkende vennootschap met aandeelhouders. Ondertussen had Volksopbeuring ook een interessante troef in handen gekregen. Van de Duitse bezetter had ze het monopolie op de Kolenverdeeling in Vlaanderen gekregen. Daarna verwierf ze nog andere monopolies, zoals dat op de suiker- en honingverdeling. Kolenverdeeling en de Verdeelingsmagazijnen functioneerden op zelfstandige basis. Op die manier wilde de bezetter het activisme versterken ten aanzien van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité.
Het einde van de Eerste Wereldoorlog betekende meteen ook het einde van de collaborerende organisatie. De actieve leden werden gerechtelijk vervolgd voor landverraad.
Karel Angermille en Leo Meert bouwden Volksopbeuring uit. (7) Onder hun impuls werden verschillende afdelingen opgericht. Afdelingen in grote steden leverden financiële steun voor de oprichting van afdelingen in kleinere steden. De afdeling Antwerpen ondersteunde actief de oprichting van verschillende afdelingen, bijvoorbeeld in Diest, Leuven, Lier, Mechelen, Turnhout, Vilvoorde, Kapellen, Ekeren, Kontich, Willebroek en Boom. Zo kreeg Volksopbeuring Mechelen in oktober 1916 haar eerste voorschot. (8)
Al deze afdelingen, met elk hun eigen invulling, maakten een centraal bureau noodzakelijk. In 1917 werd in de Wetstraat in Brussel het hoofdkantoor opgericht met Leo Meert aan het hoofd. Jef Hellemans en Ruth Klop jr. namen later de leiding van de liefdadige instelling, die naast de samenwerkende vennootschap Volksopbeuring kwam te staan.
Volksopbeuring Puurs en Heist-op-den-Berg zijn later, onder impuls van Mechelen, opgericht. Door het centrale bestuur werden de verschillende afdelingen in het district Mechelen gegroepeerd. Heist-op-den-Berg, Puurs, Willebroek, Lier en Mechelen bleven autonoom bestaan, maar het bestuur van afdeling Mechelen kreeg een delegerende en controlerende functie.
Onafhankelijk van elkaar bestonden in 1916 en 1917 de afdelingen van Volksopbeuring in Willebroek, Lier en Mechelen. In 1918 kwamen daar de afdelingen Puurs en Heist-op-den-Berg (9) bij. Lier en Mechelen startten beide met een afdeling Soldatentroost, en hun werking breidde gauw uit. Volksopbeuring Willebroek ontstond parallel met de oprichting van Kolenverdeeling voor Vlaanderen. (10)
Onderafdelingen in het arrondissement Mechelen
Mechelen: Mechelen, Bonheiden, Heffen, Hombeek, Leest, Rijmenam, O.L.V. Waver, Walem.
Lier: Lier, Berlaar, Kessel, Nijlen.
Heist-op-den-Berg: Heist-op-den-Berg, Beersel, Booischot, Itegem, Schriek, Wiekevorst.
Puurs: Puurs, Bornem, Ruisbroeck, Mariekerke, Sint-Amands, Liezele.
Duffel: Duffel en Sint-Katelijne Waver
Willebroek: Willebroek, Blaasveld en Tisselt.
In Mechelen, Lier, Heist-op-den-Berg, Puurs en Willebroek is een afdeling van Volksopbeuring. In Rijmenam (Peulis) en in Schriek zijn vertrouwensmannen voor Volksopbeuring aangeduid en winkels van de afdeling handel geopend."
(minuut uitgaande brief van 20 mei 1918 van Frans Delvaen, voorzitter Volksopbeuring Mechelen, aan het hoofdbestuur in Brussel, RAA, VO Mechelen, nr. 1)
In Lier bestond al sinds 20 september 1916 een lokale afdeling van Volksopbeuring, met Felix Timmermans als boegbeeld. (11) In oktober 1916 richtte de Jong-Vlaming Lode Peeters een plaatselijke afdeling van Volksopbeuring in Mechelen op. De meeste afdelingen van Volksopbeuring waren in handen van gematigde 'unionistische' activisten. Peeters was echter erg anti-Belgisch en bovendien pro-Duits. In 1917 moest hij de fakkel doorgeven aan de meer gematigde Frans Delvaen. (12) In Willebroek waren het J. Reyniers, Karel Moeremans en J. Smets die in 1917 initiatief namen tot de oprichting van de vereniging Volksopbeuring.
Kolenverdeeling voor Vlaanderen, bijkantoorWillebroek
(13)De Duitse regering richtte in september 1917 de Landeskohlenverteilungsstelle op. Zij moest de steenkool rantsoeneren en verdelen over de bevolking. Brandstof was immers zeer belangrijk. De kolenschaarste in de winter van 1916 maakte duidelijk dat er iets moest worden gedaan. Met de Landeskohlenverteilungsstelle voorzag de Duitse regering een oplossing voor de winter van 1917. De Landeskohlenverteilungsstelle werd een centraal organisme in Duitsland en de bezette gebieden, waarbij de distributie werd uitbesteed aan plaatselijke instellingen. Het Vlaamse luik werd toevertrouwd aan het bestuur van Volksopbeuring, met de opdracht een instelling op te richten voor de verdeling van steenkool. Leo Meert kreeg de leiding over wat Kolenverdeeling voor Vlaanderen ging heten.
Dat net Volksopbeuring deze taak toebedeeld kreeg, was evident. Op die manier kon het Nationaal Comité immers worden tegengewerkt. Om evident propagandistische redenen moest de invloed van dat Nationaal Comité worden teruggedrongen. (14) De Duitse bezetter keek daarom uit naar medewerkers die de belangrijke taak van de steenkolenverdeeling op zich kon nemen. De Flamenpolitik had ondertussen een hoogtepunt bereikt en de keuze van de Duitsers viel dan ook op Volksopbeuring.
Leo Meert en andere vertrouwensmannen werden uitgenodigd om samen rond de tafel te zitten. (15) Uiteindelijk werd in september 1917 Kolenverdeeling voor Vlaanderen opgericht. De instelling was verbonden aan Volksopbeuring, maar kon wel een zelfstandige werking ontplooien. Leo Meert werd aangesteld als 'afgevaardigde-beheerder'.
Velen zagen in Kolenverdeeling voor Vlaanderen een instrument om het activisme te financieren. Dankzij de monopoliepositie die Kolenverdeeling voor Vlaanderen verwierf, kregen de activisten een machtsmiddel in handen. Kolenverdeeling voor Vlaanderen was bijgevolg een ideale aanvulling van Volksopbeuring. In zijn bijdrage over Leo Meert verwoordde Luc Vandeweyer het als volgt: "Via een door de bezetter toegekende monopoliepositie werd dit een apparaat waardoor hij duizenden mensen aan het activisme kon binden en grote winsten kon boeken die hij voor zijn politieke doeleinden hoopte aan te wenden". (16)
Leo Meert had van Volksopbeuring een uitgebreid netwerk gemaakt en ook Kolenverdeeling voor Vlaanderen was van bij aanvang een groot netwerk, want kolen had bijna iedereen nodig. De gemeenten fungeerden als tussenschakel in het systeem. De gemeenten betaalden aan de Kolenverdeeling de nodige rantsoenen vooruit en moesten daarna zelf deze kosten terugvorderen. Een boycot door de bevolking werd op die manier een stuk minder eenvoudig. Vanuit Brussel werden opzichters gestuurd die per Kreits moesten toezien op de goede gang van zaken. Per kanton werd een leider aangesteld en per gemeente een correspondent. Daarnaast werden overal kolenhandelaars en schippers aangenomen die moesten instaan voor het transport van de kolen. Deze werden zorgvuldig gekozen en waren bij voorkeur Vlaamsgezind.
Toch ondervond het systeem heel wat tegenwind. Het waren vooral de Belgische steenkoolmijnen die de Kolenverdeeling voor Vlaanderen dwarsboomden. Zij gingen over tot een efficiënte boycot. De Waalse steenkoolmijnen leverden enkel kolen van minder goede kwaliteit af. Daarom moest de bezetter Duitse kolen invoeren om Kolenverdeeling te redden, wat natuurlijk een nadeel betekende voor Duitsland.
Op 17 september 1917 werd in het district Mechelen een omzendbrief verzonden naar alle 'vertrouwenslieden' van Volksopbeuring. Per kanton werd een leider voor Kolenverdeeling voor Vlaanderen gezocht. J. Reyniers was vertrouwensman van Volksopbeuring Willebroek en reageerde op de omzendbrief. Hij stelde zich kandidaat als leider van het bijkantoor Willebroek. Hij kreeg uiteindelijk de opdracht om de verdeling in het kanton Willebroek in goede banen te leiden. Zijn werkgebied omvatte de gemeenten Willebroek, Blaasveld, Bornem, Breendonk, Heindonk, Hingene, Puurs, Lippelo, Mariekerke, Oppuurs, Liezele, Ruisbroek, Sint-Amands, Tisselt en Weert. 'Kanton Willebroek' was hier dus ruim opgevat: ook het kanton Puurs ressorteerde onder de omschrijving Willebroek. In oktober had Reyniers al voor elke gemeente een correspondent gevonden. De raderen van de machine konden beginnen draaien. Reyniers leidde tot november 1918 de Kolenverdeeling voor Vlaanderen in Puurs en Willebroek. (17)
Verdeelingsmagazijnen, arrondissement Mechelen
(18)Vanaf juni 1918 kreeg Volksopbeuring van de Duitse bezetter het beheer over de bedelingen die voorheen door de gemeentemagazijnen werden uitgevoerd. Het ging over de verdeling van suiker, kunsthoning en confituur. Om deze waren te verkrijgen, moest je geen lid zijn van Volksopbeuring. Tot dan toe gebeurde de bedeling van deze gerantsoeneerde waren door de Verdeelingsmagazijnen van de stad in samenwerking met het Nationaal Hulp- en Voedingscomité. Onder de nieuwe regeling bleef het gemeentebestuur verplicht om het kapitaal te leveren voor de bevoorrading. Het verbaast geenszins dat deze regeling in de steden op heel wat protest stuitte. Maar de Duitse bezetter was vastbesloten en belegde samen met Volksopbeuring enkele vergaderingen om alles in goede banen te leiden.
De werking van Volksopbeuring situeerde zich voornamelijk in de steden. Met het beheer van deze magazijnen, kreeg Volksopbeuring een hoogst interessante troef in handen. De verdeling van de goederen in kwestie gold immers voor elke gemeente.
De organisatie van de Verdeelingsmagazijnen kwam maar moeizaam op gang. In iedere gemeente stelde Volksopbeuring vertrouwensmannen aan die de verdeling moesten regelen. Dat vergde een hele organisatie. Het was vooral de afdeling Handel van Volksopbeuring die zich hiermee bezig hield en ervoor zorgde dat de verantwoordelijken en de vertrouwensmannen werden benoemd (zie bijlage 1).
De winst van de Verdeelingsmagazijnen was, net als de winst van de afdeling Handel, bestemd voor de liefdadigheidswerken van de vereniging Volksopbeuring. Om bij de afdeling Handel te kopen moest men evenwel lid zijn van Volksopbeuring, terwijl het niet nodig was lid te zijn om de goederen van de Verdeelingsmagazijnen te verkrijgen. De bevolking had recht op deze waren.
In de maanden juni tot september 1918 was de vermenging tussen Volksopbeuring en Verdeelingsmagazijnen zeer reëel. Om de bevolking tevreden te stellen, verdeelden de leiders van Volksopbeuring waarschijnlijk aan de ganse bevolking goederen die oorspronkelijk uitsluitend voor leden bestemd waren, zoals lucifers en boter. Toch hield het hoofdbestuur vast aan een duidelijk administratief onderscheid tussen de afdeling Handel en de Verdeelingsmagazijnen. De lokale bestuurders namen dat echter niet altijd zeer nauw. (19)
In september 1918 kwam er echter een duidelijkere scheiding en op 1 oktober 1918 werden de Verdeelingsmagazijnen zelfs volledig zelfstandig. (20) Het kapitaal van de Verdeelings-magazijnen werd vanaf oktober 1918 ook niet langer door de gemeenten verstrekt. Voortaan kwam de financiële steun van de "Verwaltungschef für Flandern". Aangezien de Verdeelingsmagazijnen voortaan 'neutraal' stonden tegenover Volksopbeuring, konden de leiders niet in beide organisaties actief zijn. Zo nam Frans Delvaen, als beheerder van de Verdeelingsmagazijnen in het arrondissement Mechelen, ontslag in Volksopbeuring Mechelen. Vanaf oktober werden de verdelingen ook strikter vastgelegd. Volksopbeuring mocht lucifers, tabak en havervlokken verdelen, terwijl de magazijnen suiker, "broodsmeersel", carbuur en haver verspreidden.
Aan het hoofd van de Verdeelingsmagazijnen in Mechelen kwam vanaf oktober 1918 een beheerraad te staan. Deze was samengesteld uit personen die al verantwoordelijk waren in Mechelen, Puurs, Duffel, Heist-op-den-Berg, Willebroek en Lier. De algemeen beheerder werd ook F. Delvaen. De beheerraad kwam tweemaal per maand samen. De hoofden van elke afdeling leidden hun afdeling op een zelfstandige manier. Zij rekenden op het einde van de maand af met F. Delvaen en vervolgens ging de winst naar de Zivilkommissar. Ook de wedden werden door de Zivilkommissar samengesteld.
Deze nieuwe zelfstandigheid duurde niet lang. Het einde van de oorlog betekende immers meteen het einde van de vereniging. Bovendien waren al vele leiders gevlucht, waardoor de verdelingen in oktober en november in het gedrang kwamen.
Vlaamsch Propagandabureel voor het arrondissement Mechelen
(21)Het Centraal Vlaamsch Propagandabureel werd in augustus 1917 opgericht door de Raad van Vlaanderen. Het Propagandabureel in Brussel vormde het centrum en het secretariaat van de activistische propaganda. De Brusselse, katholieke flamingant Arthur Faingnaert coördineerde de dienst. (22) Het Propagandabureel werd gefinancierd door de bezetter. Met die steun betaalde Faingnaert de drukkers- en personeelskosten en was hij in staat een uitgebreid netwerk van propagandaburelen in Vlaanderen op te zetten.
Bij het Centraal Vlaamsch Propagandabureel waren vier afdelingen actief: Documentatie, Propagandaschriften, Volksvergaderingen en Verweer. Het Centraal Propagandabureel, het 'middencomiteit', onderhield nauwe contacten met elk provinciaal comité. Die stuurden op hun beurt per arrondissement of kanton een aantal plaatselijke burelen aan. De plaatselijke burelen waren relatief vrij in hun organisatie. De acties en resultaten varieerden dan ook van plaats tot plaats.
Op 9 september 1917 vroeg Alfred Bogaerts (23), de propagandist van het Propagandabureel voor het arrondissement Mechelen, een onderhoud met Lode Peeters (24) over de stichting van een Mechelse afdeling. Het Propagandabureel voor het arrondissement Mechelen was namelijk in Lier gevestigd. Lode Peeters trommelde daarop de activistische verenigingen in Mechelen - Jong Vlaanderen, de Vlaamsch Landsbond en Groeningherwacht - op voor een gesprek. Al op 16 september was het Mechels Propagandabureel een feit en werd Lode Peeters als voorlopige voorzitter aangesteld. Een week later werd het definitieve bestuur gekozen, met Frans Delvaen (25) als voorzitter en F. Bedeschi (26) als secretaris.
Het Mechels Propagandabureel was in het begin afhankelijk van het arrondissementeel bureel in Lier. Het Mechels bureel verzorgde de propaganda in Mechelen en Puurs, terwijl het Lierse bureel instond voor Lier, Heist-op-den-Berg, Willebroek en Duffel. Vanaf december 1917 wilden enkele leden van het Mechels bureel een meer autonome koers varen en richtten de Arrondissementsbond op. Pas in februari erkende Brussel H. Deckers als propagandist van deze afdeling. Vermoedelijk groeiden de Arrondissementsbond en het Mechels Propagandabureel naar elkaar toe en vormden zij samen het Vlaamsch Propagandabureel voor het arrondissement Mechelen. In 1918 werd Jan-Baptist Bellefroid (27) leider van het Arrondissementsbureel en Antoon Wolfs secretaris. (28) Het Mechels bureel was afhankelijk van de Vlaamsche Propagandabureel Centrale voor de provincie Antwerpen en van het centrale bureel in Brussel.
Verenigingen (Vlaamsche Kring voor Taal en Volk Willebroek, Gewestelijke Groenigherwacht van Willebroek en Omstreken, Waakt Vlaanderen Mechelen)
(29)De Vlaamse Kring voor Taal en Volk Willebroek en De Gewestelijke Groeningherwacht van Willebroek en omstreken valt moeilijk te duiden zonder twee belangrijke activisten in Willebroek te vermelden: Karel Moeremans en Louis Smets.
Karel Moeremans was leraar in Willebroek, Antwerpen en Boom. In de Eerste Wereldoorlog werd hij samen met Louis Smets activistisch propagandist in Willebroek. Hij was leider van het plaatselijke kantoor van Volksopbeuring, maar was daarnaast ook zeer actief in de activistische Willebroekse verenigingen Vlaamsche Kring voor Taal en Volk en de Groeningherwacht. (30) Moeremans volgde in de Vlaamsche Kring voor Taal en Volk Julius De Wit op als voorzitter om vanaf dan een nauwe samenwerking aan te gaan met Volksopbeuring. De Vlaamse Kring verzorgde leergangen voor 'beschaafde uitspraak van het Nederlandsch' en richtte 'ontwikkelingsavonden' in. De Vlaamsche Kring schaarde zich op politiek vlak duidelijk achter de Raad van Vlaanderen. (31)
In Willebroek Moeremans was ook lid van de Groeningherwacht, waarvan Louis Smets secretaris was. De Groeningherwacht was opgericht in Antwerpen in 1909. Het was een levensbeschouwelijk neutrale "Vlaamsgezinde jongemannenvereniging". (32) Tijdens de oorlog ontstond het geografisch veel uitgebreidere Verbond van Groeningherwachten. (33) De afdeling in Willebroek werkte nauw samen met het propagandacomiteit van Mechelen en Antwerpen. Ze deelde brochures uit en richtte meetings in.
In december 1916 richtten enkele studenten in Mechelen de vereniging Waakt Vlaanderen op. (34) Deze naamkeuze was waarschijnlijk gebaseerd op de oproep van August Borms in Het Handelsblad van 23 januari 1915 onder de titel "Vlamingen waakt". Op 17 februari herhaalde hij zijn waarschuwing in Het Vlaamsche Nieuws. (35) In de vereniging Waakt Vlaanderen konden de leden vrij voor hun activistisch gedachtegoed uitkomen. In de statuten van hun vereniging stelden de oprichters hun structuur en werking vast. De vereniging bestond uit een voorzitter, een ondervoorzitter, een schrijver en een penningmeester. Deze bestuursleden werden gekozen onder de leden van de vereniging. Tussen december 1916 en februari 1917 was Jaak Ceurremans voorzitter. (36) Daarna nam Hendrik Van Der Haeghen het van hem over. Waakt Vlaanderen was dus vooral een gesloten discussiegroep voor gelijkgestemde studenten. (37) Jozef Otquet maakte als afgevaardigde van Waakt Vlaanderen deel uit van het Propagandabureel Mechelen. (38)
Bewijsstukken bij de gerechtelijke dossiers van leden en sympathisanten van Volksopbeuring, Verdeelingsmagazijnen, Kolenverdeeling, Propangandabureel en andere activistische organisaties in het arrondissement Mechelen
Toen Duitsland zich op 18 november 1918 overgaf, betekende dat meteen ook het einde van het activisme. (39) Reeds voor de oorlog bestond er een wettelijke basis om het incivisme te bestraffen. Deze wettelijke basis werd tijdens de oorlog door de regering in Le Havre herwerkt en verruimd. (40) De besluitwetten van 11 oktober 1916 maakten het Krijgsgerecht bevoegd. Het was bij voorbeeld verboden "dagbladen, vlugschriften, geschriften, tekeningen, prenten, uit te geven [...] van aard om de vijand voordeel bij te brengen of een ongelukkige invloed uit te oefenen op de troepen en de bevolking. De regering is er toe gemachtigd de omloop van zulke geschriften te beletten". De voorziene straf bedroeg drie maanden tot een jaar opsluiting. De belangrijkste besluitwet was deze van 8 april 1917, volledig afgestemd op bestraffing van het activisme. Aan het strafwetboek werd een artikel 118bis toegevoegd: "wordt gestraft met dwangarbeid van 15 tot 20 jaren, al wie met een kwaad opzet 's vijands politieke plannen in de hand heeft gewerkt, heeft deelgenomen aan het vervormen door de vijand van wettelijke instellingen of inrichtingen, de getrouwheid der burgers jegens de Koning en de Staat in oorlogstijd aan het wankelen heeft gebracht".
Volgens M. Deckers, die de strafrechtelijke repressie van het activisme onderzocht, had de regering bij het opstellen van deze besluitwetten een concreet vervolgingsbeleid voor ogen: "Aangaande het activisme: de ambtenaren die van de Duitsers een bevordering zouden hebben aangenomen en zij die aan de oprichting van de Gentse Universiteit hadden meegewerkt, zouden uit de nationale orden worden geschrapt. Zij die aan de bestuurlijke scheiding geholpen hadden, zouden strenge hechtenisstraffen of de doodstraf krijgen. Aangaande de economische collaboratie: enkel zij die buiten het bezet gebied met de Duitsers handel dreven, zouden met een gevangenisstraf bestraft worden. De opgelegde straffen zijn betrekkelijk, doch niet overdreven, zwaar (...) met haar vooropgesteld vervolgingsbeleid wilde de overheid de vervolging in de breedte te beperken. Slechts de meest ernstige gevallen zouden gerechtelijk vervolgd worden." (41)
Na de oorlog werd de vervolging toch iets omvattender opgevat. Onder invloed van de bevolking zag de regering zich gedwongen om strenger op te treden. Huizen werden geplunderd en activisten werden aangevallen. Ook vanuit Vlaamsgezinde hoek werd de repressie verdedigd. In januari 1919 werden de eerste voorschriften betreffende de vervolging van de activisten in de dagbladen bekend gemaakt. (42) De voorschriften waren door de Waalse socialistische minister Emile Vandervelde in overleg met de procureurs-generaal en de auditeur-generaal opgesteld en moesten als leidraad dienen bij de aanhouding van de activisten. M. Deckers verduidelijkt hierbij: "Belangrijk is dat in de richtlijnen duidelijk werd gesteld dat de repressie in omvang moest beperkt worden. Zo werd gevraagd enkel de auteurs van defaitistische pamfletten en krantenartikels te vervolgen. De uitgevers en de medeondertekenaars van dergelijke stukken moesten niet vervolgd worden. Wat de meetings betreft, vroeg men enkel de sprekers en de voorzitter te vervolgen. Het bijwonen van zulke meetings, net zoals het deelnemen aan de verkiezingen voor de Raad van Vlaanderen als gewone kiezer, was een onvoldoende reden om in beschuldiging te worden gesteld. Er werd zelfs geboden de leden van de gouwraden en van Volksopbeuring voorlopig met rust te laten". Ondanks deze richtlijnen ging het krijgsgerecht met ongewone ijver te werk om activisten aan te houden. Minister Vandervelde pleitte dan ook voor de herinstelling van de burgerlijke rechtbanken. Vanaf 30 april 1919 gebeurde dat ook. Vanaf augustus 1919 werden de strafmaatregelen sterk verminderd. In 1920 klonk de eis voor amnestie alsmaar luider en steeds meer veroordeelde activisten werden op vrije voeten gesteld.
De aanhouding van activisten bleek in Mechelen in handen van de politie. In de notitieregisters staat wel degelijk bij de aanduiding van de vervolger: "auditeur mil.", dus de aanklager bij het militaire gerechtshof. Bij de huiszoekingen werden alle verdachte papieren aangeslagen, bij het dossier gevoegd als bewijsmateriaal en aan de onderzoeksrechter overgemaakt. De Rechtbank van Eerste Aanleg in het arrondissement Mechelen oordeelde vanaf mei 1919 over de activisten. Voor het arrondissement Mechelen werd dus geen assisenjury bijeen geroepen.
Bevoegdheden en activiteiten
Volksopbeuring
Volksopbeuring had geen eenduidige structuur: de organisatie veranderde voortdurend. In de meeste steden begon Volksopbeuring met de afdeling Soldatentroost, om daarna uit te breiden. De belangrijkste organisatiewijzigingen zijn enerzijds de aanstelling van een centraal bestuur in 1917 en anderzijds de oprichting van een samenwerkende vennootschap van Volksopbeuring, naast de algemene Volksopbeuring in de nazomer van 1917. De samenwerkende vennootschap, met beperkte aansprakelijkheid, Volksopbeuring staat naast de liefdadigheidsinstelling Volksopbeuring. In de regionale en plaatselijke afdelingen werd die samenwerkende vennootschap meestal gewoon 'afdeling Handel' genoemd. Het doel van de vennootschap was: "het drijven van handelszaken met het oog op de belangen der Vennooten en met behartiging der algemeene Volksopbeuring". (43) In april 1918 stelde een omzendbrief aan de afdelingen dat de splitsing tussen "liefdadigheid" en "handel" totaal hoorde te zijn: "De Samenwerkende Vennootschap is echter organisch volkomen gescheiden van de Liefdadigheidsvereniging". (44) Aangezien deze tweedeling pas goed functioneerde tegen het einde van de bezetting, zijn in de voorliggende inventaris de archieven van beide archiefvormers samengehouden. Meestal immers nam de bestuurder van de liefdadigheidsinstelling ook het bestuur van de afdeling Handel in handen. De documenten van beide zijn dan zodanig sterk vermengd dat een opsplitsing niet wenselijk was. Zelfs kasverslagen van beide afdelingen kunnen in hetzelfde register zijn opgenomen.
Alle winst uit de afdeling Handel ging naar de liefdadigheidsafdelingen. (45) Om de voordelen van de afdeling Handel te kunnen genieten, moest men lid zijn van Volksopbeuring. Ieder lid van Volksopbeuring stortte in het begin van het jaar een geldelijke steun van minimaal 1 frank. Bovendien kon men aandelen van de Samenwerkende Vennootschap kopen. Dat de verkoop van die aandelen in Mechelen nogal eens stokte, blijkt uit de omzendbrieven van het hoofdbestuur waarin erop werd aangedrongen om meer aandelen aan de man te brengen. (46)
Voor elke afdeling werd een verantwoordelijke aangesteld. Het was ook mogelijk dat een leider verantwoordelijk was voor meerdere afdelingen. Naarmate de vereniging uitbreidde, ontstond in de afdelingen de nood aan een magazijnier, een boekhouder, winkeljuffrouw, enz.
Volksopbeuring, arrondissement Mechelen volgde enerzijds de instructies op van Leo Meert en het centraal bureau in Brussel, maar ressorteerde anderzijds onder de provincie Antwerpen. Algemeen aangestelde opzichter voor alle activiteiten van Volksopbeuring in heel de provincie Antwerpen was L. Stevens.
Uiteraard hield de bezetter de vereniging nauwlettend in de gaten. Een goede werking was slechts mogelijk met het fiat van de bezetter. De handel in eetwaren, de volksvoordrachten en de verzending van pakketten moesten de goedkeuring krijgen van, zoniet überhaupt mogelijk gemaakt worden door, de Duitsers. Vooral de Zivilkommissar Reg. Assessor Von Abel hield een stevige greep op de vereniging.
"Tot leniging van den stoffelijken en zedelijken nood door den oorlogstoestand ontstaan, wordt opgericht de Vereeniging Volksopbeuring" (47), schreef Volksopbeuring Willebroek in haar omzendbrief ter kennisgeving van de oprichting van de vereniging. Daartoe werd per geografische afdeling een programma samengesteld. In iedere stad besliste, zeker in het begin, de vereniging autonoom over de invulling van de taken en de inrichting van de afdelingen. Naarmate Volksopbeuring zich meer ging organiseren, ontvingen de plaatselijke afdelingen meer richtlijnen over de praktische organisatie van hun bevoegdheden en taakuitvoering. Grosso modo bestond Volksopbeuring in de meeste steden uit vier afdelingen, die welswaar veelal naar eigen goeddunken werden ingevuld (zie bijlage 2). (48)
Kolenverdeeling voor Vlaanderen
(49)De kerntaak van de Kolenverdeeling voor Vlaanderen was uiteraard het verdelen van de steenkolen over de bevolking. "In uitvoering der Verordening van de Heer Generaal Gouverneur werd, met zetel te Brussel, 115 Jozef II straat de Kolenverdeeling voor Vlaanderen gelast met de verdeeling der beschikbare Belgische steenkolen in het Vlaamsche gedeelte van het Generaal-Gouvernement" (zie bijlage 3). (50)
Om de goede werking van de Kolenverdeeling voor Vlaanderen te verzekeren, was elke Kreits ingedeeld in bijkantoren. Aan het hoofd van de Kreits stond een bestendig opzichter die de communicatie verzorgde tussen het hoofdkantoor, de Zivilkommissar en de leiders van de bijkantoren (zie bijlage 4). Voor de Kreits Mechelen was dat J. Ursi en vanaf maart 1918 K. Boeren. Zij waren gevestigd in het kantoor van Kolenverdeeling voor Vlaanderen in Mechelen, waar ook het bijkantoor Mechelen zich bevond. (51)
De dagelijkse werking was in handen van de leider van het bijkantoor. Per bijkantoor was een aantal losplaatsen aangeduid waarvoor telkens een vertegenwoordiger was aangesteld. (52) In de gemeenten stond een correspondent in voor de contacten met de gemeente, de kolenhandelaars en de leider van het bijkantoor. Daarnaast was er nog een onbeperkt aantal opzichters voor toezicht op de goede gang van zaken. In het bijkantoor Willebroek was Jan Reyniers belast met de coördinatie. De namen van de correspondenten zijn opgenomen in bijlage 5.
De verdeling van de kolen gebeurde in samenwerking met het gemeentebestuur en de kolen-handelaars. Het rantsoen kolen werd door de gezinshoofden betaald aan het gemeentebestuur, dat over 'betalingskantoren' beschikte. De eigenlijke verdeling van de steenkolen gebeurde door de kolenhandelaars, van wie elk een lijst met cliënten bezat. Voor de verdeling stelde hij de gezinshoofden op de hoogte van datum en uur waarop de kolen konden afgehaald worden. De gezinshoofden hadden kolenkaarten waarop hun rantsoenen afgestempeld werden en waarop werd aangeduid of ze betaald hadden.
Verdeelingsmagazijnen