ArchiefvormerNaam
Koninklijke Munt van België - Monnaie royale de Belgique (1969-heden) (1)
Acroniem: KMB - MRB.
Vroegere namen:
Muntcommissie - Commission de la Monnaie (1831-1848)
Muntadministratie - Commissariat des Monnaies (1849-1969)
Andere naam:
Rijksmunt
Geschiedenis
Tot de invoering van de euro als Europese eenheidsmunt gold in de 19de en de 20ste eeuw de stelregel dat een land over een eigen nationale munt beschikt. (2) Ook het pas onafhankelijk geworden België zal met de Muntwet van 5 juni 1832 (3) de gulden als betaalmiddel afschaffen en naar het voorbeeld van de Franse frank de Belgische frank invoeren. Het eerdere, onder Willem I met de Muntwet van 28 september 1816 (4) ingevoerde muntstelsel ruimt dus baan voor een nieuw, Belgisch stelsel.
Ook de eigenlijke organisatie van de muntslag wordt op een nieuwe leest geschoeid. De wet van 19 mei 1819 (5) had één muntadministratie voor het gehele Nederlandse koninkrijk ingesteld en een Munthuis in Brussel opgericht. De Belgische wetgever baseert zich echter op een ouder Frans decreet van 22 vendémiaire van het jaar IV (6) om het koninklijk besluit van 29 december 1831 uit te vaardigen. (7) Conform dat besluit wordt de muntslag niet meer zoals in de Franse en de Hollandse periode toevertrouwd aan een muntadministratie, maar met het oog op "de wenschelycke spaerzaemheyd" uitbesteed aan een privéondernemer, de muntdirecteur (directeur de la fabrication), onder toezicht en controle van een muntcommissie.
Het daaropvolgende decennium zal het koninklijk besluit van 18 december 1841 het Munthof aanduiden als de centrale bewaarplaats van de stempels van gedenkpenningen en zegels van de staat. (8) Ook provincies en gemeenten wordt aangeraden om hun collecties over te maken aan het Munthof. (9) De ordening en beschrijving wordt in 1851 toevertrouwd aan een daartoe bij ministerieel besluit ingestelde commissie. (10) De collectie wordt opgedeeld in twee onderdelen - met het jaartal 1794 als cesuur - en groeit steeds verder aan dankzij schenkingen van particulieren en de staat. (11)
De wens tot administratieve vereenvoudiging en besparingen (12) verklaren waarom de wet van 28 december 1848 (13) de muntcommissie met ingang van 1 januari 1849 afschaft en haar taak toevertrouwt aan een muntmeester (commissaire des monnaies) (14) en een muntadministratie (commissariat des monnaies) (15). Het daarop uitgevaardigde koninklijk besluit van 30 december 1848 bevat bijkomende bepalingen omtrent de organisatie van de muntslag. (16) Een andere belangrijke ontwikkeling is de toetreding van België tot de Latijnse Muntunie, die was gebaseerd op de internationale overeenkomsten van 23 december 1865 (met de dubbele standaard) en van 12 december 1885 (met de facto de gouden standaard). De impact op de organisatie en het takenpakket van de Munt is al bij al beperkt. De wetten van 21 juli 1866 (17) en 30 december 1885 (18) vermelden wel voor de eerste maal expliciet dat de Muntmeester ook verantwoordelijk is voor alle vraagstukken omtrent valse munten. Bovendien worden met het koninklijk besluit van 3 mei 1886 maatregelen tegen valsmunterij uitgevaardigd: bij twijfel worden de muntstukken voor verdere analyse overgemaakt aan de Muntmeester. (19) De daaropvolgende wet van 17 mei 1886 stelt dan weer een Muntfonds (fonds spécial de prévision monétaire) in, dat bij het eventueel uiteenvallen van de Latijnse Muntunie de verliezen moet opvangen. Elk aangesloten land is immers vanaf 1885 (20) verplicht om bij de ontbinding van de Muntunie de in eigen land geslagen muntstukken van 5 frank terug te nemen en in Brussel zijn bijzonder grote aantallen dergelijke muntstukken geslagen. (21) Het fonds wordt beheerd door de Deposito- en Consignatiekas en gespijsd door de winst uit de ommunting van oude muntstukken. (22) De wet van 19 mei 1898 zal zowel de inkomsten als de mogelijke uitgaven van het fonds optrekken. (23) Tot slot wordt met het koninklijk besluit van 9 april 1891 een permanente commissie voor de studie van monetaire vraagstukken ingesteld, (24) waarvan het secretariaat wordt toevertrouwd aan de muntmeester. Deze commissie krijgt de taak om monetaire kwesties op te volgen, contacten met gelijkaardige buitenlandse instanties te onderhouden en, tot slot, de Belgische regering te informeren en adviseren.
Na de Eerste Wereldoorlog gaat de 19de-eeuwe organisatie van de muntslag op de schop. In 1927 wordt de Latijnse Muntunie officieel ontbonden. Met de wet van 29 juni 1930 (25) wordt het particulier directeur-ondernemerschap afgeschaft en wordt de muntslag een volledige staatsactiviteit. De muntmeester en diens medewerkers worden dus vanaf 1930 verantwoordelijk voor de muntwerkplaatsen en de graveerdienst, maar een verdere aanpassing van het wettelijk-reglementair kader volgt pas met het koninklijk besluit van 12 december 1955. (26) Een andere belangrijke maatregel uit 1930 is de oprichting van een nieuw Muntfonds, waarin de opbrengst van de muntslag wordt gestort. Ondertussen is de Munt door het koninklijk besluit van 8 augustus 1939 geïntegreerd in de Administratie van de Thesaurie van het Ministerie van Financiën. (27) Vervolgens wordt de Rijksmunt door het koninklijk besluit van 20 augustus 1969 omgedoopt tot Koninklijke Munt van België (KMB). (28) Een derde, grondige wijziging van het organiek reglement volgt met het koninklijk besluit van 5 augustus 1992. (29)
Vanaf midden jaren 1980 ontplooit de Munt alsmaar meer commerciële activiteiten, door de uitgifte van bijzondere munten, buitenlandse munten en medailles. De bestaande juridische, administratieve en boekhoudkundige organisatie van de Munt mist evenwel de vereiste soepelheid, wat verklaart waarom de Munt door de wet van 4 april 1995 (30) wordt omgevormd in een staatsbedrijf met een eigen, dubbele boekhouding en de aanwending van eigen inkomsten voor eigen uitgaven. De laatste belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van de Munt is de wet van 31 juli 2017, (31) die het Muntfonds afschaft, de Koninklijke Munt van België omvormt tot een administratieve dienst met boekhoudkundige autonomie en de mogelijkheid voorziet om de productie uit te besteden.
Tot slot nog signaleren dat de geschiedenis van de Munt niet beperkt kan en mag worden tot de muntslag. De Munt herbergt tevens het waarborgkantoor, dat de kwaliteit van werken uit edelmetaal (goud, zilver en vanaf 1939 ook platina) garandeert. De werking is achtereenvolgens gebaseerd op de wet van 19 brumaire jaar VI, (32) het koninklijk besluit van 14 september 1814, (33) de wet van 5 juni 1868, (34) het koninklijk besluit van 28 november 1939, (35) later gewijzigd door de Besluitwet van 28 februari 1947 (36) en uitgewerkt door de besluiten van de Regent van 13 juli 1948 (37) en 20 oktober 1949. (38) De materie wordt vandaag de dag geregeld door de wet van 11 augustus 1987 (39) en het bijhorende uitvoeringsbesluit van 18 januari 1990. (40)
Bevoegdheden en activiteiten
De kerntaak van de Munt is de muntslag van nationale munten, ofwel via uitbesteding aan een private partner (zoals in de periode 1832-1930 en opnieuw vanaf 2018), ofwel in eigen beheer (zoals in de periode 1930-2017). De kwaliteit van de geproduceerde munten kan variëren. De laagste kwaliteit is bestemd voor circulatie en verloopt geheel automatisch. De "fleur de coin" (FDC) is van hogere kwaliteit door de lagere productiesnelheid en hogere kwaliteitseisen, waardoor krassen worden voorkomen. De hoogste kwaliteit is "proof"-kwaliteit, met een grotendeels artisanale productie, een beperkte oplage en elke munt die voorzien is van een echtheidsattest. (41) Naast muntstukken in Belgische frank of euro heeft de Munt in de tweede helft van de 19de en de 20ste eeuw ook voor het buitenland muntstukken geproduceerd. Daarnaast kan de Munt herdenkingsmunten en -medailles (laten) ontwerpen, slaan en verkopen. De eerste dateert uit 1853, ter gelegenheid van het huwelijk van de hertog van Brabant, de latere koning Leopold II. (42) Het laboratorium werkt samen met de politiediensten in de strijd tegen valsmunterij door in beslag genomen munten op hun echtheid te onderzoeken. Tot slot is er het waarborgkantoor, dat de kwaliteit van werken uit edelmetaal garandeert, al is de werkwijze gedurende de laatste twee eeuwen sterk geëvolueerd (cf. infra).
Organisatie
Het semi-private statuut (cf. supra) van de Munt tussen 1832 en 1930 heeft tot gevolg dat de interne organisatie soms onduidelijk is. Het hoger reeds aangehaalde koninklijk besluit van 29 december 1831 maakt enkel melding van een Muntcommissie en een onder deze commissie ressorterend bureel. De Muntcommissie is samengesteld uit een voorzitter en twee commissarissen-generaal en heeft de taak om het gehalte en het gewicht van de - door een private directeur (directeur de la fabrication) - geproduceerde munten te controleren. Het bureel is op zijn beurt samengesteld uit een "inspecteur-generaal der proeven" (inspecteur général des essais), uit twee "proevers" (essayeurs), een "graveerder van de munten en van de gehalt- en waerborg yken" (graveur des monnaies et poinçons de titre et de garantie) en een "controleur ter uytwisseling en munting" (contrôleur au change et au monnayage). De "proevers" moeten onder leiding van de inspecteur-generaal het gehalte van de grondstoffen en de munten controleren: in dat kader worden zowel registers bijgehouden als processen-verbaal opgesteld. De graveur is belast met de vervaardiging van al de voor de productie benodigde "vierkanten, stempels en kusjes" (carrés, coins et coussinets). De controleur is tot slot verantwoordelijk voor de registratie van de aan de muntdirecteur overhandigde grondstoffen en het toezicht op de werkvloer.
Nadat de wet van 28 december 1848 met ingang van 1 januari 1849 de muntcommissie afschaft en haar taak toevertrouwt aan een muntmeester en een muntadministratie, wordt met het koninklijk besluit van 29 december 1848 ook de interne organisatie in die zin aangepast. De belangrijkste innovatie is dat de muntmeester voortaan verantwoordelijk is voor de beoordeling van het gehalte en het gewicht van geproduceerde munten en er over moet waken dat de productie volgens de regels verloopt. De overige ambtenaren en de private directeur blijven op post en behouden hun takenpakket. De daaropvolgende decennia volgen nog enkele aanpassingen. De uitbreiding van de Munt met een zuiveringsinstallatie in 1852 leidt tot de invoering van enkele nieuwe procedures. (43) Het koninklijk besluit van 28 januari 1895 zal de betrekking van graveur afschaffen en deze vervangen door de functie van fabricagechef (chef de la fabrication des coins monétaires).
De integratie van het reeds bestaande waarborgkantoor (cf. infra) in de Munt omstreeks 1868 leidt tot de creatie van twee afdelingen. (44) De eerste is verantwoordelijk voor het beheer van de geproduceerde munten en de grondstoffen en de opmaak van statistieken. De tweede afdeling overkoepelt zowel het waarborgkantoor als het laboratorium. Praktische taken - zoals het beheer van de boekhouding, het gebouw, de collecties, de bibliotheek, de briefwisseling en het archief - worden vanaf 1877 vermeld als onderdeel van het takenpakket van de eerste afdeling. (45) De afschaffing van het particulier directeur-ondernemerschap en de integratie als Muntdirectie in de Administratie van de Thesaurie in de jaren 1930 verklaren waarom het aantal diensten aangroeit én hun organisatie en werking beter gedocumenteerd is. De Muntdirectie is in 1942 georganiseerd in een dienst comptabiliteit, een technische dienst en de werkhuizen (ateliers). (46) Een uit april 1955 daterende brief signaleert dan weer het bestaan van een controledienst, een fabricagedienst, een graveerdienst, een dienst van het laboratorium en van de waarborg en een dienst comptabiliteit. (47)
Het hoger reeds aangehaalde koninklijk besluit van 12 december 1955 maakt enkel melding van een dienst van de muntslag en van het waarborgkantoor en schetst de organisatie dus enkel op de hoofdlijnen. Voorts bepaalt dit koninklijk besluit dat de Muntmeester verantwoordelijk is voor de organisatie van de Munt, dus onder meer voor de politie van het Munthof, de opmaak en uitvoering van het huishoudelijk reglement en de bewaring van de muntcollecties en muntgereedschappen van het museum en van de bibliotheek. Bijzondere bevoegdheden zijn: de keuring van het gehalte en gewicht én het in omloop brengen van de geproduceerde munten; de beslissing over vraagstukken in verband met valse of geschonden munten op basis van de analyse- en onderzoeksverslagen van de inspecteur van het essaai en het hoofd van de muntstempelfabricage; de uitreiking van bekwaamheidsattesten aan de handelsessaieurs conform artikel 59 van het decreet van 22 vendémiaire jaar IV; de beslissing in geschillen in verband met de aanvaardbaarheid van de werken, staven en grondstoffen uit edel metaal, met de keuring en met het stempelmerk van de staat of de essaieur; de beslissing over de wettelijkheid van "poinçoenen" (patrijzen), stempels en randschriftblokjes die nodig zijn voor de muntproductie, over het gehalte en keurmerk van staven en werken uit edel metaal en over de zilverneerslag van verzilverde werken; de erkenning van de stempelhandtekening van de fabrikanten van werken uit edel metaal of uit verzilverd metaal. De fabricatiechef is belast met de muntproductie en is onder meer verantwoordelijk voor het toezicht op de metalen en producten in de magazijnen, het onderhoud, de verbetering en de vernieuwing van het materieel en de machines, en, tot slot, voor de materie "veiligheid, gezondheid en verfraaiing der werkplaatsen" (VGV). De controleur van de wissel en de aanmunting is belast met: het beheer van de metaalvoorraden; het toezicht op het blanchiment en de muntslag; de ontvangst, verificatie en aflevering van het gemunte geld; de ontvangst en vernietiging van de uit omloop gehaalde muntstukken; de bewaking van de bij de Nationale Bank opgevraagde muntstukken ter vervanging van de uit omloop gehaalde muntstukken. De inspecteur van het essaai en het waarborgkantoor staat aan het hoofd van het laboratorium en het waarborgkantoor (cf. infra). Zijn taken omvatten: het toezicht en de controle van de essaaiverrichtingen op de grondstoffen en geldspeciën en de ondertekening van de in dat kader opgestelde processen-verbaal; de uitvoering van alle natuur- en scheikundige proeven voor de muntwerkplaatsen en het waarborgkantoor; het beheer van het register van de handtekeningenstempels van fabrikanten van werken uit edelmetaal of verzilverd metaal en de bewaring van de koperen platen waarin deze stempels ingedrukt zijn; de organisatie van examens voor kandidaten-handelsessaieurs. Het hoofd van de muntstempelfabricage is belast met de vervaardiging van de muntstempels, de meerdelige muntringen en de randschriftblokjes die nodig zijn voor de aanmunting en de fabricage van de waarborgstempels. Hij laat ook de medailles slaan en verricht alle graveerwerk. Tot slot is de rekenplichtige van de Munt verantwoordelijk voor het beheer van de boekhouding.
Het koninklijk besluit van 20 augustus 1969 doopt de Rijksmunt om tot Koninklijke Munt van België, maar behoudt in grote lijnen de in 1955 ingevoerde organisatie en taakverdeling. De enige andere noemenswaardige wijzigingen hebben betrekking op de fabrikatiechef, de controleur van de wissel en de aanmunting en het hoofd van de muntstempelfabricage. De eerste draagt voortaan de titel fabricagechef en is nu ook de voorzitter van de personeelsraad. De tweede draagt voortaan de titel controleur van de aanmunting. De laatste verwerft de benaming chef van de graveerdienst: voortaan is deze ook verantwoordelijk voor de documentatie omtrent en de relaties met de kunstenaars-medailleurs, de relaties met klanten en de berekening van de kostprijs van medailles. Enkele jaren later, meer bepaald in 1972, wordt overgestapt naar een ander organisatiemodel, met een opdeling tussen "Administratie" en "Techniek". De eerste omvat de diensten voor algemene comptabiliteit en de controle van de aanmunting, de tweede de diensten voor fabricage, elektriciteit en het laboratorium. (48)
Het koninklijk besluit van 5 augustus 1992 voert een aantal wijzigingen door. Een eerste is de vervanging van de titel "inspecteur van het essaai en de waarborg" door de titel "inspecteur van het essaai" en van deze van "essayeur" door "keurmeester". De belangrijkste ingreep is evenwel het verdwijnen van de chef van de graveerdienst. Voortaan is de muntmeester verantwoordelijk voor de uitgifte, de fabricage en de verkoop van medailles en gedenkpenningen. Daarbij wordt hij ondersteund door de "andere administratieve diensten" ("andere" in de betekenis van "andere dan de rekenplichtige van de munt"), die verantwoordelijk zijn voor de inventarissen van de verzamelingen, de documentatie omtrent en de relaties met de kunstenaars-medailleurs en alle commerciële taken (relaties met de klanten, relaties met het publiek en prospectie van de markten). Tot slot wordt het takenpakket van de rekenplichtige verder uitgebreid: naast de boekhouding is deze nu tevens belast met het beheer van het economaat, het museum, de bibliotheek en het archief.
Na de omvorming tot staatsbedrijf in 1995 volgt een nieuwe reorganisatie en een uitbreiding van het aantal diensten. De KMB wordt voortaan geleid door een muntmeester en een beheerscomité. Daaronder ressorteren de diensten voor boekhouding en magazijnen, kwaliteitscontrole, onthaal en veiligheid, ICT, productie, aanmunting, commerciële activiteiten en, tot slot, het laboratorium. De stopzetting van de productie eind 2017 (cf. supra) heeft tot gevolg dat het organigram van de KMB wordt aangepast en het aantal diensten ingekrompen. Het Muntmuseum is eerder reeds gesloten en de collectie is ondertussen overgedragen aan het Penningkabinet van de Koninklijke Bibliotheek van België. (49)
Voorts mag ook de werking van het waarborgkantoor niet over het hoofd gezien worden. De betrokken ambtenaren ressorteren na de Belgische onafhankelijkheid onder de Administratie van de Directe Belastingen, het Kadaster en Douane en Accijnzen, (50) vooraleer ze omstreeks 1868 naar de Munt overgeheveld worden (cf. supra). De wet van 19 brumaire jaar VI voert een strenge controle in op de productie van goud- en zilverwerk: elk werk dient door een waarborgkantoor (bureau de garantie) gekeurd en van een keurmerk voorzien te worden. Bovendien wordt ook een garantierecht (droit de garantie) geheven. Willem I stipuleert met zijn koninklijk besluit van 14 september 1814 dat deze Franse wetgeving in de Zuidelijke Nederlanden van kracht blijft: aanpassingen zijn beperkt tot het verplichte gehalte en de invoering van nieuwe "Belgische" stempels. Het daaropvolgende koninklijk besluit van 20 september 1814 voorziet elf waarborgkantoren voor de Zuidelijke Nederlanden, namelijk in Brussel, Leuven, Antwerpen, Gent, Oudenaarde, Bergen, Doornik, Brugge, Ieper, Namen en Hasselt. (51) Na de Belgische onafhankelijkheid blijft deze mix van Franse en Nederlandse wet- en regelgeving van kracht.
Pas met de wet van 5 juni 1868 worden fundamentele hervormingen doorgevoerd: de Belgische wetgever koestert op dat moment een groot geloof in de vrije markt (52) en verklaart het gehalte voortaan vrij, verplicht de edelsmid niet langer een meesterteken in te slaan of te laten registreren en voorziet enkel nog een louter facultatieve keuring voor sommige gehalten. Het koninklijk besluit van 10 juni 1869 regelt de praktische modaliteiten en bepaalt dat voortaan waarborgkantoren actief zijn in Brussel, Antwerpen, Leuven, Brugge, Kortrijk, Gent, Bergen, Doornik, Luik, Hasselt en Namen. (53) Het (hoofd)kantoor van Brussel verhuist omstreeks die tijd naar de Munt (cf. supra). Het waarborgkantoor van Leuven wordt een jaar later naar Mechelen verplaatst. (54) De vraag zakt echter verder in, want alle waarborgkantoren buiten de hoofdstad worden de daaropvolgende decennia stapsgewijs opgeheven. (55)
Deze liberale aanpak leidt echter tot concurrentievervalsing en misbruiken, met name met het karaatsgehalte van gouden juwelen. Het koninklijk besluit van 28 november 1939 voert daarom de verplichting in om voortaan het gehalte in duizendsten uit te drukken en om op elk werk een merk-handtekening van de fabrikant aan te brengen, als bewijs van identiteit en verantwoordelijkheid. Merk-handtekeningen moeten bovendien niet alleen conform de wet van 1 april 1879 als merk geregistreerd worden, maar ook bij de Munt aangegeven worden. Concreet moeten fabrikanten een bewijs afleveren van hun inschrijving in het handelsregister, een reproductie van hun stempelmerk, een proefdruk van hun stempelmerk op een koperen plaat en een bewijs van deponering van het stempelmerk bij het register van fabrieksmerken. De stempel met merk-handtekening moet een symbool dragen, dat voorafgaand goedgekeurd moet worden door de muntmeester. Het waarborgmerk van de keurmeester van de regering blijft een werk evenwel vrijstellen van elk ander stempelmerk. Een andere belangrijke maatregel is dat overtredingen nu conform het Strafwetboek bestraft kunnen worden. Tot slot wordt de toepassing uitgebreid tot platinawerken en (her)verzilverde werken. De Besluitwet van 28 februari 1948 zal de tekst uit 1938 herformuleren en aanvullen met het oog op een correcte toepassing.
De wet van 11 augustus 1987 voert nog een aantal technische aanpassingen door, maar de basisprincipes blijven in grote lijnen dezelfde: enkel voor (her)verzilverde werken wordt de verplichte waarmerking weer afgeschaft. (56) Vandaag de dag moeten fabrikanten, invoerders, groot- of kleinhandelaars en herstellers van werken uit edelmetaal zich dus nog steeds in het waarborgregister laten registeren: elke betrokkene moet daartoe een bewijs voorleggen van zijn identiteit en van zijn inschrijving in het handelsregister (nu het ondernemingsloket) en zowel een afdruk van zijn stempel-handtekening op een daartoe bestemde koperen plaat als drie reproducties van die afdruk neerleggen.
Tot slot nog een laatste woord over de huisvesting van de Munt in Brussel. Bijna vier eeuwen lang is de muntwerkplaats van de Zuidelijke Nederlanden gevestigd op de hoek van de Bisschopsstraat en het Muntplein (dat hieraan zijn naam ontleent). Het Munthof verhuist in 1880 naar een nieuw en bijzonder uitgestrekt gebouwencomplex aan de Munthofstraat in Sint-Gillis. (57) Het Muntgebouw aan de Pachecolaan wordt in 1976 in gebruik genomen, (58) maar is in 2018 ontruimd als gevolg van de sluiting van de productiefaciliteiten.