Inhoud

Het archief dat het voorwerp van deze inventaris uitmaakt, bestaat hoofdzakelijk uit plannen die door de Service spécial werden opgemaakt ter voorbereiding van de bouw en tijdens de uitvoering van de werken. Een tweede, kleiner deel bevat plannen en enkele andere documenten die werden opgemaakt na de voltooiing van de bouwwerkzaamheden en de overdracht van het justitiepaleis aan de Bijzondere Dienst der Burgerlijke Gebouwen van Brabant. Alsdus kan het archief chronologisch ingedeeld worden in een deel dat dateert van de periode van de bouw tussen 1862 en 1883 en in een deel dat dateert vanaf 1884.

Periode 1862-1883
Het archiefbestand bevat slechts een zeer beperkt aantal plannen die het justitiepaleis volledig in grondplan of in opstand weergeven. De datering en toeschrijving van de meeste van deze algemene plannen is onzeker vanwege het summiere karakter van de opschriften. Twee plannen kunnen we wel in verband brengen met de aan Poelaert toegeschreven plannen bewaard in de bibliotheek van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. (11)Eén plan toont het project van 1862 met een opstand van de gevel langs de zijde van de Miniemenstraat (inventaris nr. 1). Een ander plan toont een doorsnede van het interieur van het project van 1872 (inventaris nr. 52). Van dit project wordt in de bibliotheek van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis een buitenopstand bewaard.
Van bijzonder belang binnen het archiefbestand is de door Poelaert gesigneerde ontwerpschets. Deze toont een deel van de Miniementrap in opstand en is schetsmatig opgezet
in grafiet (inventaris nr. 19). Dit plan werd gemaakt in 1870, toen de werken volop in uitvoering waren. Opmerkelijk is dat de op het plan afgebeelde architectuuropstand in verscheidene details verschilt van het uitgevoerde trapgedeelte alsook van de door de service spécial opgestelde steensnedes van het trapgedeelte (inventaris nr. 362). Slechts twee andere, niet gesigneerde plannen kunnen met de nodige voorzichtigheid toegeschreven worden aan Poelaert (inventaris nrs. 348 en 748).
Het grootste deel van de bewaarde plannen zijn uitvoeringsplannen. Deze plannen tonen steevast onderdelen van het bouwwerk en bevatten meestal opschriften die toelaten deze te situeren binnen het geheel van het reusachtige bouwwerk. De plannen hebben in regel ook een nummering, een datum en handtekening van de bevoegde ingenieur of architect. Een aanzienlijk aantal plannen bevatten ook een meetstaatnummer.
De bestekken en meetstaten alsook de gebruikelijke correspondentie die oorspronkelijk bij de plannen hoorden, ontbreken echter. In het archiefbestand werden slechts enkele sporadisch bewaarde brieven, een offerte en een lastenboek betreffende de meubilering en opknapwerken in het justitiepaleis teruggevonden. Tevens werd één bestek betreffende de schilderwerken in het interieur van het justitiepaleis uit 1881 bewaard.
Op basis van het historisch onderzoek (12) en van de opschriften op de plannen kunnen de volgende fasen in het bouwproces onderscheiden worden:

1. De bouw van de fundamenten
Deze werken werden uitgevoerd door de firma Tanneveau voor een bedrag van 1.616.803,55 fr. vanaf 1866 tot omstreeks 1868.

2. De bouw van het drie verdiepingen tellende hoofdvolume
Hiertoe was een bestek opgemaakt dat werd goedgekeurd op 16 juli 1868. Dit deel van de werken werd onderverdeeld in twee secties. Een eerste sectie omvatte de verdere werken vanaf de fundamenten tot aan het niveau van het rez-de-chaussée, oftewel de onderste verdieping. De tweede sectie omvatte het rez-de-chaussée en de bovenste verdieping (oorspronkelijk was het leggen van het dak hierin inbegrepen maar niet de bouw van de koepel die op dat ogenblik niet voorzien was). Op 22 augustus werden de werken aan de eerste sectie toegekend aan de aannemer Louis Devestel-Delille uit Brugge voor een totale forfaitaire prijs ten bedrage van 3.062.149,21 fr. Het bestek voorzag dat dezelfde aannemer de nodige plannen en meetstaten zou krijgen wanneer hij aan de tweede sectie zou beginnen.
Het grootste deel van de bewaarde plannen hebben betrekking op deze werken. Ze tonen steensnedes van kleinere onderdelen van het gebouw en zijn hoofdzakelijk gerangschikt volgens de aard van de toegepaste steensoorten. Sommige plannen uit deze fase van de werken tonen ook trapconstructies en verankeringen met ijzers.
In het bestand bevinden zich twee reeksen van officieel door de Minister van Justitie goedgekeurde plannen van deze fase van de werken. Een eerste reeks dateert uit 1868 en draagt de handtekening van Jules Bara. Het toont het rez-de-chaussée inférieur (oftewel de kelderverdieping of eerste sectie). Een tweede reeks dateert uit 1870 en draagt de handtekening van zijn opvolger Prosper Cornesse. Het toont het rez-de-chausée deuxième section (première partie),oftewel de gelijkvloerse verdieping.
Voor de bouw van het rez-de-chaussée werden reeds vanaf 1874 grote ijzeren liggers toegepast, onder meer voor de overspanning van een aantal grote ruimten. Tevens werd op grote schaal gebruik gemaakt van ijzeren trekstangen en verankeringsijzers, onder meer voor de constructie van de kroonlijst.
Vanaf 1875 kreeg Devestel een aantal werken toegewezen die betrekking hadden op de afwerking van het rez-de-chaussée. Deze werken werden aan Devestel toegewezen omdat in het bestek van 1868 clausules waren opgenomen die toestonden dat de aannemer ("selon son bon plaisir") vergoedingen kon eisen wanneer andere aannemers gebruik maakten van zijn werfvoorzieningen en stellingen. Hierdoor konden andere bedrijven onmogelijk een offerte opmaken met een prijs die kon concurreren met deze van Devestel.
Op 3 april 1875 diende Devestel een prijs in om de dakspanten te construeren in ijzer, hoewel het aanvankelijk de bedoeling was ze in hout te construeren. Op 1 augustus 1876 werd een overeenkomst met de aannemer afgesloten voor de werken aan de plafonnages. Het oudste plan van plafondwerken dateert van op 21 maart 1877. Op 19 januari 1877 kreeg de aannemer ook de opdracht voor de afwerking van het schrijnwerk. Deze werken omvatten voornamelijk de constructie en plaatsing van de deuren en ramen. In het bestand bevinden zich ook talrijke plannen die lambriseringen voor verschillende audiëntiezalen tonen, waarvan sommige zijn uitgewerkt in marmer. Het is mogelijk dat deze kostbare marmeren lambriseringen een apart onderdeel van de werken betroffen of dat de benodigde marmers rechtstreeks door de Service spécial werden besteld.
In het bestand vinden we ook veel plannen weer die de afwerking van de stenen vloeren tonen. De oudste plannen dateren van 1877. Ook hier is het onduidelijk of de installatie van deze stenen vloeren al dan niet een apart administratief onderdeel van de werken vormde. Een aanzienlijk deel van de plannen draagt het opschrift "Usines de Belvoye. Près Dole (Jura). A. Violet. Propriétaire". We weten dat de Service spécial aparte aanbestedingen had georganiseerd voor de trappen en vloeren van sommige gedeelten van het justitiepaleis. Deze plannen lijken er op te wijzen dat de leverancier de stenen in het juiste formaat en geschikt voor onmiddellijke plaatsing diende te leveren.
Ook het oudste plan van de verwarmingsinstallatie dateert van 1877. De constructie hiervan werd toegewezen aan de firma Geneste en Herscher. Wellens vermeldt in zijn boek dat hiertoe een aparte aanbesteding was georganiseerd, maar specifieert niet wanneer deze werd gehouden. Ook de duur van de installatiewerken is onbekend. Het bestand bevat een reeks grondplannen uit 1889 waarop de hele installatie gedetailleerd in kaart is gebracht. Deze reeks werd vermoedelijk geruime tijd na de voltooing van de verwarmingsinstallatie gemaakt ten behoeve van de verantwoordelijken voor het onderhoud van het gebouw.

3. De bouw van de koepel
Pas laat in het bouwproces werd uiteindelijk beslist om de koepel te construeren. Een eerste koepelproject werd goedgekeurd op 20 juni 1876. Een tweede, verbeterd ontwerp werd op 17 februari 1877 goedgekeurd. In het archiefbestand werden geen algemene plannen teruggevonden die de koepelontwerpen uit 1876 of 1877 tonen. Vanaf 1877 komen we wel op verschillende constructieplannen het opschrift Construction du Dôme tegen. De bouw van de koepel werd eveneens ondernomen door Devestel. De koepel werd intern geconstrueerd met behulp van longerons (geklinknagelde ijzeren liggers) waarvan telkens aparte plannen gemaakt werden.
In het bestand werd één plan van de koepelbekroning gevonden dat werd ondertekend door Bara op 3 juni 1882 (inventaris nr. 577). Het plan, dat de interne ijzeren structuur van de koepel afbeeldt, toont aan dat er nog erg laat in het bouwproces veranderingen zijn doorgevoerd in het ontwerp van de koepel.

4. De bouw van de rampes oftewel de helling met oprit aan de kant van de Miniemenstraat
Ook deze werken werden toegewezen aan Devestel. De oudste plannen dateren van 1877 en tonen de fundamenten. Bara ondertekende twee van deze plannen op 29 maart 1879 en één op 11 januari 1881.
De meeste van de gedetailleerde uitvoeringsplannen zijn gesigneerd door de leden van de service spécial. De vroegste plannen zijn getekend door Carpentier en Marcq. Na de dood van laatstgenoemde in 1875 tekende enkel Carpentier. Na de dood van Carpentier in 1882 werden de plannen gesigneerd door Benoît. Vanaf omstreeks 1879 verschijnen ook namen van andere architecten op de plannen, waaronder bijvoorbeeld deze van Jean Baes, de latere ontwerper van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg.
Op een aantal plannen zijn annotaties te vinden met specifieke vermelding van de uitvoerder. Zo vermelden een aantal plannen van de ijzeren liggers dat ze bestemd waren voor ingénieur Paris die een constructiebedrijf in Binche bezat. Op een aantal plannen komen we ook de naam van Houtstont tegen, wiens atelier instond voor de afwerking van de sculpturale ornamenten. Houtstont werkte vermoedelijk in onderaanneming bij Devestel.
Niet alle plannen zijn het werk van de Service spécial. Een deel van de plannen zijn gehandtekend door de uit Brugge afkomstige architect Isidore Alleweireldt, die werkte voor de Bureaux de l'entreprise van Devestel. Deze plannen dragen de gebruikelijke nummers en verwijzingen naar bestekken. De precieze reden waarom een deel van deze plannen door de aannemer werden uitgewerkt, is niet bekend. Ofwel had de aannemer ook een deel van het tekenwerk op zich genomen, ofwel bestond er een noodzaak om op de reusachtige werf te beschikken over extra kopieën van bepaalde plannen.

Periode vanaf 1883
Het bestand bevat daarnaast ook plannen en tekeningen van latere verbouwingen, daterend uit de twintigste eeuw. Een aanzienlijk deel van deze plannen werden gemaakt in functie van de restauratiewerken van de koepel (ondernomen tussen 1947 en 1949) en de grote restauratiecampagne van het interieur tijdens de jaren 1950. Deze werken werden ondernomen onder leiding van Albert Storrer (1894-1977) die tussen 1929 en 1959 conservator van het justitiepaleis was.
Tenslotte bevat het archiefbestand een beperkt aantal stukken van diverse aard met betrekking tot de bouw en het onderhoud van het justitiepaleis, waaronder briefwisseling, affiches en guldenboeken die teruggaan tot de negentiende eeuw, alsook foto's uit de jaren 1980 en 1990 van beschadigingen aan het gebouw.

Taal en schrift van de documenten

Alle teksten en aantekeningen op de kaarten en plannen uit de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw zijn in het Frans opgesteld. Dit geldt ook voor de overige stukken betreffende de bouw van het justitiepaleis (briefwisseling en bestekken). Gelet op de redactionele vorm van de overgrote meerderheid van de stukken, bevat het bestand in zijn geheel weinig tekst.